Το Σάββατο 22 Φεβρουαρίου κ. Βασιλική Αλαφογιάννη παρουσίασε την εισήγησή της με θέμα" Ογχηστός, Κάστρο Γλα, Κώπες, Όλμωνες ή Άλμωνες, Ασπληδώνα, Κυρτώνη, Υηττός" στα πλαίσια του Λαϊκού Πανεπιστημίου με την επωνυμία "τροφώνιος ακαδημία" στο θολωτό της Κρύας.
Εικόνα 1: Χάρτης αρχαίας Βοιωτίας
Εισαγωγή
Λόγω της ιδιαίτερης γεωγραφικής θέσης που κατείχεη Κωπαΐδα αποτελούσε από
την αρχαιότητα τη μοναδική ασφαλή δίοδο για όποιον ήθελε να μεταβεί μέσα από
χερσαίους δρόμους από τον βορρά προς τον νότο.
Οι πληθυσμοί μετακινούνταν παρακάμπτοντας τους ορεινούς απροσπέλαστους
όγκους της Όθρυος και της Οίτης κι ακολουθώντας πορεία ανατολικά, απ’ τις
παρυφές του Καλλίδρομου και του Χλωμού, προς τα δυτικά παράλια του Ευβοϊκού
κόλπου, έφταναν με ασφάλεια στην Κωπαΐδα.
Εικόνα 2: χάρτης μετακίνησης
πληθυσμών από το βιβλίο Σπ. Φλώρου «Λεβαδειακή τριλογία»
Από την 2η και 3η χιλιετία π.Χ. ο πληθυσμός της
Ελλαδικής χερσονήσου είχε αυξηθεί και η Κωπαΐδα σύμφωνα με τα στοιχεία ήταν ήδη
πυκνοκατοικημένη, με πολλές πόλεις γύρω από τη λεκάνη της, όπου και
άνθισε ο μεγάλος πολιτισμός των
Μινύων του Ορχομενού.
Εικόνα 3: οι αρχαίες πόλεις Αθήναι
και Ελευσίς της Κωπαΐδας
Σύμφωνα με έναν γοητευτικό μύθο που αναφέρει ο Παυσανίας με
βάση τις βοιωτικές παραδόσεις, στην όχθη της Κωπαΐδας ή Κηφησίδας υπήρχαν οι
πόλεις Αθήναι και Ελευσίς, που κατακλύστηκαν από τη λίμνη πιθανότατα κατά την εποχή
του κατακλυσμού του Δευκαλίωνα, την ίδια εποχή που ο μυθικός Κραναός (ή ο
Κέκροπας)βασίλευε στην Αθήνα.
Α.
Ογχηστός και λατρεία του Ογχήστιου
Ποσειδώνα
Εικόνα 4: Χάρτης αρχαίας Βοιωτίας
με την Ογχηστό
Η Ογχηστός ήταν αρχαία βοιωτική
πόλη, κτισμένη στις νοτιοανατολικές όχθες της λίμνης της Κωπαΐδας και φαίνεται
να είχε κατοικηθεί από τους προϊστορικούς χρόνους. Ο Ογχηστός που ήταν γιος του
θεού Ποσειδώνα έδωσε το όνομά του στην πόλη, η οποία βρίσκεται στη στενή διάβαση
ενός λόφου που χωρίζει την κωπαϊδική λεκάνη απ’ το λεκανοπέδιο της Θήβας. Στο
Τηνέριο πεδίο βρίσκονται τα κατάλοιπα της αρχαίας Ογχηστού και το περίφημο ιερό
της, ένας μεγάλος ναός αφιερωμένος στον
Ποσειδώνα που αποτέλεσε κέντρο της
Βοιωτικής Αμφικτυονίας. Στην
Αμφικτυονία της Ογχηστού συμμετείχαν
όλες οι βοιωτικές πόλεις.
Εικόνα 5: Άγαλμα του
Ποσειδώνα που βρέθηκε στον Κορινθιακό Κόλπο στη περιοχή της Λιβαδόστρας- φωτ. από το βιβλίο "Ογχήστιος Ποσειδώνας"
Το ιερό οφείλει την ίδρυσή του
επίσης στον Ογχηστό. Η θεϊκή προέλευση
του ιερού και η σύνδεσή του με τον γιο
του Ποσειδώνα, αποτέλεσε βάση για τη
δημιουργία ενός μυθικού γενεαλογικού
δένδρου και ο όρος «Ογχήστιος» τέθηκε ως προσωνυμία του Ποσειδώνα. Απ’ τον Ογχηστό
καταγόταν ο Μεγαρεύς, ο βασιλιάς
των Μεγάρων, η Αβρώτη και ο Ιππομένης που κατά τη βοιωτική παράδοση συμμετείχε
σε αγώνα δρόμου με αντίπαλο την Αταλάντη, τη φημισμένη δρομέα και εγγονή του
βασιλιά του Ορχομενού Αθάμαντα. Επίσης γιος του Ογχηστού φέρεται να ήταν και ο
Κωπεύς, που ίδρυσε τις αρχαίες Κώπες.
Η λατρεία του Ποσειδώνα στη
Βοιωτία εισήχθη από του Μινύες του Ορχομενού, που κατέβηκαν από βορρά, από τη
Θεσσαλία, και είχαν σαν προστάτη τους τον Ποσειδώνα ή κατ’ άλλους, από τους
Ίωνες την 2η χιλιετία π.Χ.
Η ιδιαίτερη βαρύτητα του ιερού
απορρέει από την πανάρχαια λειτουργία του, τη σημαντική γεωγραφική του θέση στη
στενή δίοδο που επέτρεπε τον έλεγχο της κύριας οδού προς τους Δελφούς, και
ιδιαίτερα από ένα ασύνηθες τελετουργικό λατρείας με νεαρά άλογα που έμπαιναν σε
ζυγό άρματος για πρώτη φορά.
Το ιερό του Ογχηστίου Ποσειδώνα
λειτούργησε και ως μαντείο σύμφωνα με
αναφορές, πριν κτιστεί η Θήβα και
πριν ακόμα από το Μαντείο των Δελφών. Στους ομηρικούς στίχους αναφέρεται ότι ο
Απόλλωνας, κατά την αναζήτηση ιδανικού τόπου για το μαντείο του, πέρασε από την
«ακατοίκητη και δασώδη Θήβα», στη συνέχεια πάνω από το ιερό του Ποσειδώνα στην Ογχηστό, για να φθάσει
τελικά στην περιοχή των Δελφών. Η ίδρυση του ιερού του Ποσειδώνα στην Ογχηστό
τοποθετείται χρονολογικά στο τέλος του 6ου αι. π.Χ.
Η θρησκεία στην αρχαιότητα ήταν στενά
συνδεδεμένη με τις τοπικές κοινωνίες και συνέβαλε αποφασιστικά στη θεμελίωση
της πολιτισμικής τους ταυτότητας.
Όπως αναφέρει ο Στράβων στα
Γεωγραφικά του « Η ίδρυση των πόλεων και ο σεβασμός των κοινών ιερών οφείλονται
στις ίδιες προθέσεις. Οι άνθρωποι δηλαδή συγκεντρώθηκαν κατά πόλεις και κατά
έθνη, επειδή εκ φύσεως τους αρέσει η
συναναστροφή μεταξύ τους, αλλά και λόγω της αμοιβαίας συνδρομής. Για τους
ίδιους λόγους συναντιόντουσαν στα κοινά ιερά, συμμετέχοντας σε εορτές και
πανηγύρια.
Γιατί φιλία είναι όλα αυτά που αρχίζουν από
ομοτράπεζους και συγκατοίκους και όσους συμμετέχουν σε κοινές σπονδές και
θυσίες. Φυσικά όσο μεγαλύτερος αριθμός
ατόμων προσέρχονταν και μάλιστα από
περισσότερα μέρη, τόσο μεγαλύτερο υπολογιζόταν το όφελος». Άνθρωποι «ομοτράπεζοι
κι συγκάτοικοι» κατά τον Στράβωνα και «αμφικτιονίες» κατά τον Πίνδαρο
συναθροίζονταν, για να τιμήσουν τον Ογχήστιο Ποσειδώνα.
Η Αμφικτιονία είχε χαρακτήρα
ιερής συμμαχίας με αρχές δεσμευτικές για όλα τα μέλη της που κάλυπταν θέματα
θρησκείας, πολιτικής συνεργασίας και συλλογικής ασφάλειας.
…Το Κοινό των Βοιωτών
λειτουργούσε σαν τους σημερινούς διεθνείς οργανισμούς. Η δομή του, για μεγάλες
χρονικές περιόδους, ήταν αυτή του ομόσπονδου κράτους, όπου κάθε πόλη διατηρεί την ανεξαρτησία της,
ενώ οι βασικές αποφάσεις για διαπολιτειακά θέματα και θέματα εξωτερικής
πολιτικής λαμβάνονται στα αρμόδια όργανα με τη συμμετοχή όλων των μελών.
Η ευρύτητα του Κοινού φαίνεται κι
απ’ την κοπή νομισμάτων που έφεραν στη μια όψη
τη βοιωτική ασπίδα και στην άλλη διάφορα τοπικά χαρακτηριστικά των
πόλεων – μελών.
Τα νομίσματα που φέρουν τον
Ποσειδώνα ή την τρίαινα και την επιγραφή ΒΟΙΩΤΩΝ αναφέρονται στον Ποσειδώνα της
Ογχηστού.
Εικόνα 6:
Νομίσματα του Κοινού των Βοιωτών με τον Ογχήστιο Ποσειδώνα
Από ανασκαφές αρχαιολογικά κατάλοιπα της αρχαίας Ογχηστού
εντοπίστηκαν στη θέση Στενή, καθώς και στη θέση Σαϊντή-Μαυροματίου που
βρίσκονται επί της Εθνικής Οδού Αθηνών-Λιβαδειάς. Διάσπαρτα όστρακα μαρτυρούν
κατοίκηση από την Εποχή του Χαλκού μέχρι την Ελληνιστική, Ρωμαϊκή και Υστερορωμαϊκή περίοδο που
αποτυπώνουν επαναλαμβανόμενη χρήση του χώρου με μεγάλο χρονολογικό και
πολιτισμικό εύρος. . Τέλος, ο εντοπισμός δικαστικών ψήφων συνδέει τον χώρο με
το ιερό του Ποσειδώνα.
Εικόνα 7: Αρχαιολογικός
χώρος Ογχηστού
Το
2014 ξεκίνησε η πρώτη περίοδος ενός φιλόδοξου προγράμματος που
διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο
Columbia της Νέας Υόρκης και υποστηρίζεται από την Θ’ Εφορεία Προϊστορικών και
Κλασσικών Αρχαιοτήτων και την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Η πρώτη
φάση ξεκίνησε με τις εργασίες καθαρισμού
παλαιοτέρων σκαμμάτων ενώ παράλληλα έχει προγραμματιστεί συστηματική ανασκαφή
του Ιερού του Ποσειδώνα σε επόμενη φάση της έρευνας.
Β. Το κάστρο του Γλα
στην Κωπαΐδα
Εικόνα 8 : Του Γλα- αεροφ.
Α. Μαζαράκης «Κωπαΐδα, το σήμερα του παρελθόντος»
Στη νέα
εθνική οδό Αθηνών-Λαμίας, που περνάει έξω από το χωριό του Κάστρου, αν
στρίψουμε στον κόμβο δεξιά ακολουθώντας
τον επαρχιακό δρόμο προς το Κόκκινο, θα συναντήσουμε έναν βραχώδη λόφο
τριγωνικού σχήματος, στον βορειοανατολικό μυχό της πεδιάδας της Κωπαΐδας.
Είναι ο
λόφος του παλιόκαστρου, όπως ονομαζόταν τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ή
όπως μας είναι σήμερα γνωστός, το κάστρο
του Γλα ή Γκλα – τοπωνύμιο που προέρχεται από παραφθορά της τουρκαλβανικής
λέξης Γουλάς ή κουλές, που σημαίνει φρούριο, κάστρο ή ακρόπολη. Την εποχή που η
Κωπαΐδα ήταν λίμνη ο Γλας είχε τη μορφή
οχυρωμένου νησιού.
Ο
βράχος δεσπόζει στο απέραντο Κωπαϊδικό πεδίο με υψόμετρο 119 μ. από την
επιφάνεια της θάλασσας, μήκος 900 και μέγιστο πλάτος 580 μέτρα. Το ύψος του από
τη γύρω πεδιάδα κυμαίνεται από 9,50 έως 38 μέτρα.
Στην
κορυφή του υπάρχει οχυρωμένη ακρόπολη κατασκευασμένη κατά τον 13ο-14ο αιώνα
π.Χ. από τους Μινύες του Ορχομενού. Η
επιφάνεια της ακρόπολης του Γλα εκτείνεται σε 200 στρέμματα και αποτελεί
τη μεγαλύτερη σε έκταση οχυρωμένη ακρόπολη της Ελλάδας που έχει διατηρηθεί
μέχρι σήμερα, καθώς είναι επταπλάσια των Μυκηνών και δεκαπλάσια από αυτή της
Τίρυνθας, ενώ είναι μεγαλύτερη κι απ’ την ακρόπολη των Αθηνών που είναι μόνο 25 στρέμματα.
Το
οχυρωματικό τείχος είναι ενιαίο, περιλαμβάνει ολόκληρο τον λόφο με συνολικό μήκος
3 χλμ. και πλάτος περίπου 5,50μ., το δε ύψος του φτάνει
από 2 έως 6 μ.
Έχει
τρεις πύλες: Είχε τρεις κανονικές
πύλες, τη Δυτική, τη Bόρεια και τη Νότια και μία διπλή, τη Νοτιοανατολική.
Εικόνα 9: Βόρεια είσοδος-
φωτ. Γ. Στάντζος
Εικόνα 10: Βόρεια είσοδος
του Κάστρου
Η νότια
πύλη είναι διπλή και θεωρείται βασιλική καθώς είναι η πιο επιβλητική με δύο ισχυρούς
πύργους εκατέρωθεν να προστατεύουν το 5,5 μ. άνοιγμά της. Είναι εντυπωσιακό ότι
ο δεξιός πύργος προεξέχει του τείχους κατά 11,50 μ., ενώ ο αριστερός μόνο
6μ.,ώστε οι αμυνόμενοι να μπορούν να βάλλουν όταν δέχονταν επίθεση. Είναι
ακριβώς αυτή η πύλη που ανακαλεί στη μνήμη του επισκέπτη που ανηφορίζει από την
πεδιάδα την πύλη των λεόντων της ακρόπολης των Μυκηνών.
Στην
εξωτερική πλευρά κάθε πύλης που έκλεινε με δίφυλλη πόρτα υπήρχαν προμαχώνες,
ενώ στην αυλή της εσωτερικής πλευράς ένας ορθογώνιος χώρος, που ονομάζεται
φυλάκιο. Το κάστρο επικοινωνούσε προς
την πεδιάδα και προς τα αναχώματα των αποστραγγιστικών έργων με υπερυψωμένους
δρόμους, ενισχυμένους με λίθινα αναλήμματα (πεζούλες δλδ)
Εικόνα 11:Νοτιοανατολική,
διπλή είσοδος
Χτίστηκε
περίπου το 1300 π.Χ. ώστε οι άρχοντες της περιοχής να ελέγχουν την πεδιάδα και
να επιβλέπουν αργότερα τη λειτουργία των
αποστραγγιστικών έργων.
Εικόνα 12: μέρος του
τείχους
Το
τείχος έχει κυκλώπεια κατασκευή με παράξενο οδοντωτό χτίσιμο και παρουσιάζει
ανά δέκα μέτρα εσοχές και εξοχές σαν επάλξεις, που μόνο στα τείχη της Τροίας έχουν παρατηρηθεί.
Δεν έχει χρησιμοποιηθεί συνδετική ύλη κι αυτό είναι χαρακτηριστικό των
κυκλώπειων κατασκευών για να αντέχουν στους σεισμούς.
Στα
ριζά του λόφου υπάρχουν καταβόθρες που
τις χρησιμοποιούσαν σαν στάνες οι κτηνοτρόφοι
για να φυλάνε τα κοπάδια τους.
Εικόνα 13: καταβόθρες
Ο
έφορος Ι. Θρεψιάδης ανακάλυψε σε ανασκαφές που έγιναν απ’ το 1955-1961 στην
ακρόπολη του Γλα μια μεγάλη κατοικία ή ανάκτορο, το Μέλαθρον, που ίσως να ανήκε στον ηγεμόνα ή στους αξιωματούχους του
βασιλιά του Ορχομενού. Ο Λυκ, Άγγλος στρατιωτικός κι αρχαιολόγος, στα Βοιωτικά
του αναφέρει ότι τα ανάκτορα θα πρέπει να ανήκαν στον γενάρχη των Μινύων
Αθάμαντα, απ’ όπου και ολόκληρη η περιοχή γύρω απ’ τον Γλα ονομάστηκε
Αθαμάντειο πεδίο.
Εικόνα 14: Το Μέλαθρον
Εικόνα 15
: Μέλαθρο – φωτ. Δ. Ορχομενού
Επίσης
πιθανολογείται ότι είναι η ακρόπολη της πολυστάφυλης κι αλογοτρόφου Άρνης που
πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, όπως αναφέρει ο Όμηρος, αλλά τίποτα τέτοιο δεν
έχει αποδειχθεί.
Στο
κεντρικό σημείο της ακρόπολης βρίσκεται ένα συγκρότημα κτηρίων, η αγορά, που αποτελείται από ομοιόμορφα
κτήρια και δωμάτια μέσα στα οποία
βρέθηκαν πιθάρια με μεγάλες ποσότητες απανθρακωμένων σιτηρών.
Εικόνα 16 : Αγορά – σχέδιο και ανασκαφές του Ιακωβίδη
Εκτός
από την αγορά, άλλες κατασκευές που διασώζονται θεωρείται ότι ήταν κατοικίες
αξιωματούχων, τεχνιτών και του προσωπικού που διαχειριζόταν την αγροτική, την
κτηνοτροφική και βιοτεχνική παραγωγή της επικράτειας του κάστρου. Επίσης
υπήρχαν χώροι για την αποθήκευση των
εισφορών των αγροτικών προϊόντων και του
πολεμικού υλικού.
Εικόνα 17: κομμάτια τοιχογραφίας – Αναπαράσταση τοιχογραφίας
από τον αρχαιολ. Ιακωβίδη
Αξίζει
να αναφερθεί μάλιστα ότι οι τοίχοι των κτισμάτων ήταν διακοσμημένοι με πολύχρωμες
τοιχογραφίες παρόμοιες με αυτές που
βρέθηκαν στην Κρήτη και την Πελοπόννησο.
Στην πρώτη περίοδο των ανασκαφών μεταξύ των άλλων
που βρέθηκαν ήλθε στο φως και ένα μινωικό ιερό σύμβολο, ένα μισό διπλό κέρας.
Εικόνα 18: Μισό διπλό
κέρας, από το βιβλίο του Δάλκα : λιβαδειά – Γ΄βιβλίο
Ένα
δίκτυο δρόμων ένωνε τις τέσσερις πύλες του κάστρου και υπήρχαν αναχώματα περιμετρικά, για να
εμποδίζουν την εισροή νερού. Η ύπαρξη του κάστρου με όλα τα κτίσματα που
περιέκλειε βεβαιώνει πως η Κωπαΐδα είχε αποξηρανθεί και είχε μεταβληθεί σε πηγή
αγαθών και πλούτου απ’ τους Μινύες με ένα τέλειο αποχετευτικό σύστημα που
αποκαλύφθηκε κατά τη νέα αποξήρανση. Ίσως η κατασκευή του, όπως
προαναφέρθηκε, να αποσκοπούσε στον
έλεγχο και τη συντήρηση αυτού του
τεράστιου έργου.
Η ακρόπολη του Γλα δεν είχε μεγάλη διάρκεια ζωής. Τα κτήριά της καταστράφηκαν
από πυρκαγιά γύρω στο 1200π.Χ. και οι
κάτοικοι φεύγοντας, φαίνεται πως πήραν μαζί τους το μεγαλύτερο μέρος του υλικού
πολιτισμού τους.
Πριν
από μια δεκαετία, τo 2010,
ξεκίνησε νέα έρευνα στον Γλαμε επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή του Dickinson
College, Χριστόφορο Μαγγίδη, υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών και ομάδας
αρχαιολόγων, οι οποίοι πραγματοποίησαν μια συστηματική γεωφυσική έρευνα της
ακρόπολης με την χρήση γεωραντάρ και μεθόδους σύγχρονης τεχνολογίας. Η ομάδα
επικεντρώθηκε κυρίως στις ανεξερεύνητες περιοχές, αλλά και σε ορισμένες που
είχαν ήδη ανασκαφεί. Σύμφωνα με τα
τελευταία ευρήματα, η ακρόπολη του Γλα ήταν μια καλά οχυρωμένη μικρή πόλη που
εκτός από τα κεντρικά περιβλήματα, καλυπτόταν με πολλά κτήρια διαφόρων
χρήσεων, τουλάχιστον πέντε μεγάλα
συγκροτήματα, εκτεταμένες κατοικημένες συνοικίες και σμήνη άλλων κτισμάτων,
(ημι)κυκλικές κατασκευές (σιλό), μια δεξαμενή, σκάλες με τοίχους αντιστήριξης
και βεράντες.
Μελέτες και περιγραφές έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς
για τον αρχαιολογικό χώρο του Γλα απ’ τον Λούντβιχ Ρος, τον Φορμάχεν, τον
Ούλτριχο, τον Γάλλο ντε Ρίντερ καθώς και
απ’ τον Γερμανό αρχαιολόγο κι
αρχιτέκτονα ΦερδινάρδοΝόακ.
Εικόνα 19: κτίρια στην
ακρόπολη
Ανασκαφικό
πρόγραμμα διενεργείται από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, (2018-2022),
υπό τη διεύθυνση της Δρ. Έλενας
Κουντούρη.
Εικόνες 20 : ευρήματα
ανασκαφών – φωτ. toviva.gr
Εικόνα 21: Οικοδομήματος στο Γλα - αεροφωτ. toviva.gr
Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την εισήγηση στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
https://drive.google.com/file/d/17byKnGBD0DyTh4WJS1HU9A7qMKD-w6Rt/view?usp=sharing
