Οχυρώσεις της κοιλάδας του Κηφισού και της Κωπαΐδας

Το Σάββατο 16-11-2019 το μέλος της τροφώνιος ακαδημίας, κ. Γιάννης Ηλίας  παρουσίασε την εισήγησή του " Οχυρώσεις της κοιλάδας του Κηφισού και της Κωπαΐδας" στα πλαίσια της  θεματικής ενότητας "Κωπαΐδα: φυσικό και ανθρωπογενές σύστημα" του Λαϊκού πανεπιστημίου,  στην αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Λεβαδέων. 

Εισαγωγή 

Η γη της Βοιωτίας κατοικείται συνεχώς από τους προϊστορικούς χρόνους. Διαρκώς καινούρια αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η πρόσφατη ανακάλυψη του μυκηναϊκού θολωτού τάφου στο Προσήλιο το 2017, συνθέτουν το ψηφιδωτό της κατοίκησης στην περιοχή. Οι αρχαίες ακροπόλεις, αλλά και οι μεμονωμένοι πύργοι, 27 στον αριθμό, που συναντούμε από άκρη ως άκρη στη Βοιωτία, από το Παρόρι ως τα Δερβενοχώρα και από την Αντίκυρα ως το Ακραίφνιο, έπαιζαν στην εποχή τους σημαντικό ρόλο. Κυρίως στην άμυνα, τον έλεγχο, τη διοίκηση της περιοχής και στην επικοινωνία με άλλους πύργους.

Η κατάστασή τους σήμερα δεν είναι καλή και ορισμένοι μάλιστα είναι ερείπια. Έχει ωστόσο ενδιαφέρον η γνωριμία με τα ιστορικά, αρχιτεκτονικά, κοινωνιολογικά στοιχεία που συνδέονται με αυτούς, καθώς μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε πληρέστερα τις κοινωνίες που αναπτύχθηκαν γύρω τους, τους ανθρώπους που έζησαν, που μόχθησαν να τους χτίσουν και πολέμησαν για να τους υπερασπιστούν ή για να τους καταλάβουν. Και ίσως αν καταφέρουμε να αφουγκραστούμε τα ερείπια και να αναπλάσουμε τις ιστορίες τους, τότε ίσως μπορέσουμε να ισχυριστούμε ότι αν και οι άνθρωποι αυτοί – οι πρόγονοί μας (;) πέθαναν, δεν ξεχάστηκαν με το πέρασμα του χρόνου.

Έχει επιπλέον και ένα πρόσθετο ενδιαφέρον η γνωριμία, καθώς η επίσκεψη – εξερεύνηση των πύργων και των ακροπόλεων, συμβάλει αναμφίβολα στη γνωριμία του επισκέπτη με την ιστορική Βοιωτία, στην κατανόηση του στρατηγικού της ρόλου διαχρονικά, στην αναγνώριση και την εκτίμηση της αξίας ετούτης της Γης. 

Ιστορικά στοιχεία

Η Βοιωτία διαχρονικά ένωνε τον βορά με τον νότο. Από την αρχαιότητα μέχρι στις μέρες μας ήταν ο μοναδικός δρόμος που έπρεπε να διασχίσει όποιος έρχονταν από τη Φθία και κατευθύνονταν είτε προς «τον Ομφαλό του Κόσμου» του Δελφούς, είτε προς την Αθήνα και την Πελοπόννησο. 

Ήταν λοιπόν ένα ιδιαίτερα σημαντικό πέρασμα, (εικ. 1). Αυτή τη διαδρομή, πηγαίνοντας από το Άργος στην Μακεδονία, όπου έχτισε τις Αιγές, ακολούθησε ο Καρανός, ο μυθικός γενάρχης του βασιλικού οίκου της Μακεδονίας. Αυτή τη διαδρομή ακολούθησαν και οι Δωριείς για την κάθοδό τους νότια, (εικ. 2).

Αυτή τη διαδρομή ακολούθησαν οι Πέρσες, (εικ. 3).

Από εδώ πέρασε ο Φίλιππός ο Β’ για να κατακτήσει την Ελλάδα, (εικ. 4). 

Αυτή τη διαδρομή είχαν οχυρώσει οι Βυζαντινοί, οι Φράγκοι, οι Καταλανοί και οι Οθωμανοί, (εικ. 5).

Και από εδώ μέχρι το 1973 περνούσε η πρώτη Εθνική Οδός της σύγχρονης Ελλάδας, (εικ. 6, χάνι στη Χαιρώνεια)

Ήταν φυσικό λοιπόν αυτό το στρατηγικό πέρασμα να είναι επιτηρούμενο και οχυρωμένο διαχρονικά, (εικ, 7, οχυρώσεις της Βοιωτίας). Εστιάζοντας στην Ύστερη Αρχαιότητα, διαπιστώνουμε ότι οι αλλεπάλληλες βαρβαρικές επιδρομές την δημιούργησαν την ανάγκη κατασκευής νέων οχυρώσεων και της ανακατασκευής των υπαρχουσών των αρχαίων πόλεων. Την περίοδο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 μ.Χ., οι Φράγκοι και οι Βενετσιάνοι ένωσαν τις δυνάμεις τους με σκοπό την κατάκτηση της Ρωμανίας. Μετά την αποβίβασή τους στον Μοριά, κατέκτησαν την Πελοπόννησο, την Αττική, την Βοιωτία και την Εύβοια. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός (Bonifatce) μοίρασε τη γη σε ιππότες. Ένας από αυτούς, ο (Othon de La Roche), ίδρυσε το Δουκάτο των Αθηνών που περιλάμβανε και τη Βοιωτία. Φράγκικα κάστρα και πύργοι άρχιζαν να κατασκευάζονται σε όλη την έκταση της Βοιωτίας, συνήθως αντίκρυ, αλλά και πάνω στις προϋπάρχουσες αρχαιοελληνικές ακροπόλεις.

Μέρος της παραπάνω διαδρομής και αυτών των οχυρώσεων, της περιοχής του Κηφισού και της Κωπαΐδας, θα ακολουθήσουμε και εμείς, (εικ, 8).  Οι οχυρώσεις βρίσκονται στους οικισμούς και τις πόλεις: Παρόρι –πύργος Παρορίου, Άγιος Βλάσης – πύργος και ακρόπολη Πανοπέα, Χαιρώνεια – πύργος και ακρόπολη Χαιρώνειας, Θούριο – πύργος Θουρίου, Λιβαδειά – κάστρο Λιβαδειάς, Κορώνεια – πύργος Κορώνειας, Υψηλάντης – πύργος Υψηλάντη, Αλίαρτος – πύργος Αλιάρτου, Ορχομενός – ακρόπολη Ορχομενού, Πύργος – πύργος Πύργου και Ακόντιο – πύργος Ακοντίου  

Αρχιτεκτονικά Στοιχεία

Οι πύργοι που παρουσιάζονται της περιοχής ήταν μικρής έκτασης και ισχύος και δεν μπορούσαν να αναχαιτίσουν ή να εμποδίσουν τη διέλευση μεγάλων στρατών. Μπορούσαν ωστόσο να αντισταθούν σε μικρής κλίμακας και έντασης επιδρομές, να ελέγχουν κάποιο πέρασμα (δίαυλο) χερσαίο ή θαλάσσιο, να επικοινωνούν μεταξύ τους γρήγορα, να εμπνέουν κάποιου είδους ασφάλεια, αλλά και να επιβάλλουν τον έλεγχο του φεουδάρχη στους δουλοπάροικους.

Δεν βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο, (κυμαίνεται από 115 – 380 μέτρα από τη θάλασσα και από 0 – 200 μέτρα από το κοντινότερο πλάτωμα, κοιλάδα, ή πεδιάδα, που είναι συνήθως και η αφετηρία της διαδρομής προς αυτούς). Συνήθως βρίσκονται σε παρακείμενο ύψωμα κάποιου οικισμού. Σχεδόν όλοι έχουν μεγάλη ικανότητα διόπτευσης και ως προς στο βάθος του παρατηρούμενου πεδίου και ως προς το εύρος της γωνίας της παρατήρησης.

Σε σχέση με τις μεταξύ τους θέσεις, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κατηγορίες:

·         Στους Πύργους που ακολουθούν γραμμική λογική χωροθέτησης, χτισμένοι παράπλευρα σε κάποια διέλευση – οδική αρτηρία της εποχής και

·         Στους μεμονωμένους που βρίσκονται συνήθως δίπλα σε κάποιον οικισμό.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν όλοι οι Πύργοι του παρόντος οδηγού, που βρίσκονται στη νότια πλευρά του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας, (Πύργος Παρορίου, Πανοπέα, Χαιρώνειας, Θουρίου, Κορώνειας, Υψηλάντη, και Αλιάρτου).

Οι Πύργοι είναι όλοι τετράγωνοι με διαστάσεις πλευρών τα 8,5 μέτρα περίπου. Το εύρος του πάχους των τοίχων κυμαίνεται από 1,45 μέτρα (Πύργος Πανοπέα), ως τα 2,15 μέτρα (Πύργος Παρορίου). Όσο αυξάνεται το ύψος του Πύργου, μειώνεται το πάχος των τοίχων και χρησιμοποιούνται μικρότερες πέτρες για το χτίσιμο. Δυστυχώς δεν σώζεται κανένας Πύργος στο αρχικό του ύψος.

Εικάζεται, χωρίς η κατάσταση των Πύργων να επιτρέπει την τεκμηρίωση, ότι όλοι οι Πύργοι ήταν διώροφοι και ίσως έφταναν σε ύψος τα 14 – 15 μέτρα, όπως αυτοί του Αλιάρτου και του Υψηλάντη. Ο συνολικός ωφέλιμος χώρος των Πύργων που παρουσιάζουμε δεν ξεπερνούσε τα 60 τετραγωνικά μέτρα, (20 τετ. μ. /όροφο). 

Το ισόγειο αποτελούνταν από ένα χώρο με θολωτή κάλυψη, τις περισσότερες φορές χωρίς ανοίγματα. Στους ορόφους ο χώρος συχνά διαιρούνταν με πλίνθινο μεσότοιχο και τα ανοίγματα ήταν περισσότερα. Σε άλλους Πύργους υπήρχαν ανοίγματα σε όλες τις πλευρές και σε άλλους μόνο προς την πλευρά της εξωτερικής διόπτευσης – παρατήρησης. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζονταν η μεγαλύτερη προστασία του Πύργου. Εξασφαλίζονταν επίσης ο κατά το δυνατόν αερισμός κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά και η μείωση της εισβολής του εξωτερικού κρύου κατά τους χειμερινούς. Ο τελευταίος όροφος καλυπτόταν συνήθως με κεραμοσκεπή, που δημιουργούσε ένα σταθερό δώμα για την υπεράσπιση του Πύργου από τους φρουρούς υπερασπιστές του.

Η είσοδος, για λόγους ασφάλειας, δεν βρίσκονταν στο ισόγειο, αλλά σε κάποιον όροφο και επιτυγχάνονταν μέσω ενός συστήματος ξύλινων κλιμάκων και εξωστών. Η χρήση ξύλινης ανεμόσκαλας, έδινε τη δυνατότητα γρήγορης αφαίρεσής της και έτσι εμπόδιζε κάθε πιθανόν επιτιθέμενο ή ανεπιθύμητο να εισέλθει. Σε κανένα Πύργο δεν έχουν βρεθεί εξωτερικά, αλλά ούτε και εσωτερικά ίχνη πέτρινης σκάλας που να εφάπτονταν με τους τοίχους. Από αυτό συνάγεται ότι η επικοινωνία των ορόφων γινόταν εσωτερικά από τετράγωνα ανοίγματα στα δάπεδα και με τη χρήση ανεμόσκαλας.

Μάλλον ο όροφος, που ήταν συνήθως και η είσοδος του Πύργου, χρησίμευε για τη συζήτηση και τη διεκπεραίωση υποθέσεων δημοσίου ενδιαφέροντος, σαν αίθουσα τοπικού δικαστηρίου ή σαν αίθουσα συνάθροισης των φοροεισπρακτόρων και των αξιωματικών του φεουδάρχη. Το ισόγειο είναι πιθανόν να χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη για τη φύλαξη εφοδίων, τροφίμων, ή και για τη συλλογή γεωργικών προϊόντων που προέρχονταν από την είσπραξη των φόρων, σε είδος, από τους κατά τόπους αγρότες. 

Περισσότερα για τις οχυρώσεις της κοιλάδας του Κηφισού και της Κωπαΐδας

Στην παρακάτω διεύθυνση υπάρχει ηλεκτρονικό βιβλίο (e-book), με αναλυτικά στοιχεία για τις έντεκα (11) οχυρώσεις του Κηφισού και της Κωπαΐδας, καθώς και άλλες χρήσιμες πληροφορίες: http://srv-vivl-livad.voi.sch.gr/ePublic/FlipBooks/PyrgoiFryktoriesKastra/index.html#p=1

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου δίνονται βασικές πληροφορίες για του κώδικες επικοινωνίας. Ακολουθούν οι φρυκτωρίες, το πλαίσιο και το πρόσωπο που τις επινόησε και τις κατασκεύασε, ο τρόπος λειτουργίας – επικοινωνίας μεταξύ τους, η εξέλιξή τους στο Βυζάντιο, καθώς και η σχέση τους με προϋπάρχοντα οχυρωματικά έργα (αρχαιοελληνικές ακροπόλεις). Όλα τα κείμενα πλαισιώνονται και τεκμηριώνονται με παραθέματα από πηγές.

Στο δεύτερο δίνονται λεπτομερείς πληροφορίες για τους πύργους και για ορισμένες ακροπόλεις της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και της Κωπαΐδας. Τα συνολικά έντεκα (11) μνημεία πλαισιώνονται με δεκάδες φωτογραφίες.

Στο τρίτο μέρος παρατίθενται οδηγίες για την εξερεύνηση των οχυρώσεων στο πεδίο, με ταυτόχρονη συμμετοχή στο Geocaching, ένα παγκόσμιο παιχνίδι, που παίζεται ζωντανά στη φύση. Το Geocaching συνδυάζει τη γνώση που αφορά σε αξιόλογα σημεία, (συνήθως λιγότερο γνωστά), σε όλο τον πλανήτη, με τη δράση και την περιπέτεια, στην προσπάθεια να τα γνωρίσει κάποιος.

Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με το τέταρτο μέρος που περιλαμβάνει δεκαοχτώ (18) προτάσεις «Φύλλων εργασίας» για διδακτική αξιοποίηση από ανήσυχους μαθητές, εκπαιδευτικούς και φίλους της τοπικής ιστορίας. Το βιβλίο διατίθεται ελεύθερα.

Ακολουθούν φωτογραφίες των οχυρώσεων.

                                       

 

Βιβλιογραφικές πηγές

«Αρχαίο θέατρο Χαιρώνειας». Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.diazoma. gr/GR/Page_04-01_AT-080.asp, (02/02/2018).

«Αρχαιολογικό μουσείο Χαιρώνειας», Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, (φυλλάδιο).

«Χαιρώνεια, Αρχαιολογικό μουσείο». Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://odysseus. culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3430, (17/02/2018).

Αισχύλος. (χ.χ.), «Αγαμέμνων», (μτφ. Τάσος Ρούσσος). Αθήνα:. Κάκτος.

Αραβαντινός, Α. «Αρχαίο θέατρο Χαιρώνειας». Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.diazoma.gr/200-Stuff-06-Theatres/Datasheet_Xaironias_ v1.pdf, (20/02/2018).

Αραβαντινός, Β. (χ.χ.). «Αρχαίο θέατρο Χαιρώνειας». Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού Θ, Εφορία Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο:  http://www.diazoma.gr/site-assets/Datasheet_Xaironias_v1.compressed.pdf

«ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ, στον κύκλο του χρόνου», Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας & Θρησκευμάτων. Αθήνα: 2015.

Γρηγορόπουλος, Κ., Μπελέζος, Δ., Παπαδημητρίου, Κ. (2009). «Μεγάλες Μάχες: Χαιρώνεια 338 π.Χ.». Αθήνα: Περισκόπιο.

Δάλκας, Ε. (1982). «Λιβαδειά, Ιστορικοί Περίπατοι Β'». Αθήνα: χ.εκ.

Δάλκας, Θ. (1981). «Χαιρώνεια». Αθήνα: χ.ε..

Δείναρχος. (χ.χ.)  «Έν τῇ Αἰσχίνῃ συνηγορίᾳ κατὰ Δεινίου».

Δικτυακός τόπος: http://paroriviotiass.blogspot.gr/

Δικτυακός τόπος: http://www.geocaching-gr.com/grpages/Yiannisp/Geo_Page/index.html, (30/11/2017).

Δικτυακός τόπος: http://www.orchomenos.gr/08mnimeia/08.03.akropoli_orchom.htm

Δικτυακός τόπος: ΔΙΑΖΩΜΑ: http://www.diazoma.gr/site-assets/Datasheet_ Xaironias_v1.compressed.pdf

Δικτυακός τόπος: Ελληνικά κάστρα, http://www.kastra.eu/, (17/02/2018).

Καλαϊτζάκης, Ε. (2002). «Η Ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Βοιωτία στον ύστερο Μεσαίωνα, 1400-1500». Αθήνα: Ηρόδοτος.

Καλαντζής, Α. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: Κάστρα της Ελλάδας, https://kalantzisalexandro.wixsite.com/kastraelladas , (15/02/2018).

Λάζος, Χ. (1997). «Τηλεπικοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων». Αθήνα: Αίολος.

Πολύβιος, «Ιστορίαι». Αθήνα, περ.  Ιστορία.

Πορετσάνο, Γ. (1980). «Ιστορία της επικοινωνίας». Αθήνα: Αθηνά.

Ρούσσαρης, Α. (2009). «Μύθοι και ιστορίες της αρχαίας Βοιωτίας». Λιβαδειά: Σύγχρονη Έκφραση. 

Σουίδας, «Λεξικό, τόμος 2, Κ-Ψ»,  (Lexicon: post Ludolphum Kusterum ad codices manuscriptos. K - Psi, (αναφορά στη σελ.2.114).

Σταθόπουλος Φ. (2014). «Η αρχιτεκτονική των μεμονωμένων πύργων της Βοιωτίας». Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μεταπτυχιακή εργασία.

Συλλογικό. (1997). «Χάρτες και χαρακτικά της Βοιωτίας από ξένους περιηγητές του 18^ου και του 19^ου αιώνα». Πρακτικά του παγκόσμιου συνεδρίου απόδημων Βοιωτών 19 -27 Ιουλίου 1997. Αθήνα: Εργαστήριο χαρακτικής Η. Κουβέλη.

Τσάκου-Κουβερτίνο, Τ. (2003). «Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Βοιωτίας». Αθήνα: Πάραλος.

Τσεβάς, Γ. (2006). «Ιστορία των Θηβών και της Βοιωτίας, επίτομο Α’ & Β’ τόμος». Αθήνα: Κουλτούρα.

Φωκάς, Ν., (Αυτοκράτωρ). (2016). «Περί παραδρομής πολέμου». Θεσσαλονίκη: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.