Η Εισήγηση "Προϊστορική κατοίκηση των σπηλαίων της Κωπαΐδας από τον Άνθρωπο" πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 22 Φεβρουαρίου στην αίθουσα του Θολωτού από την κ. Ιωάννα Mαστραντώνη στα πλαίσια του 1ου θεματικού κύκλου "Κωπαΐδα: φυσικό και ανθρωπογενές σύστημα" της "τροφώνιαςς ακαδημίας".
1. Εισαγωγή – Σκοπός της εργασίας – Βασικοί άξονες
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να φωτίσουμε την παρουσία του ανθρώπου στα σπήλαια της Κωπαΐδας κατά την Προϊστορική περίοδο. Με βάση τα αποτελέσματα της μελέτης των αρχαιολογικών ευρημάτων στα Προϊστορικά στρώματα των σπηλαίων της Κωπαΐδας, καθώς και από τις εδαφολογικές και κλιματολογικές μελέτες που έγιναν στην περιοχή, επιδιώκεται να σχηματιστεί άποψη για τον τρόπο ζωής του ανθρώπου και την εξέλιξη του πολιτισμού και της κοινωνίας, σε όλες τις φάσεις της Προϊστορίας, όπως διαμορφώθηκαν, με τις γεωφυσικές μεταβολές και την στρατηγική του ανθρώπου για επιβίωση και βελτίωση της ζωής του.
Ο άνθρωπος στα στάδια εξέλιξης, την προϊστορική περίοδο, χρησιμοποίησε τα σπήλαια ως μόνιμο ή προσωρινό χώρο κατοίκησης, αργότερα ως βοηθητικό χώρο της οικίας, ως εργαστήριο, ως αποθηκευτικό χώρο των προϊόντων παραγωγής, ως χώρο λατρείας, ως νεκροταφείο ή εάν το σπήλαιο ήταν μεγάλων διαστάσεων, χρησιμοποιήθηκε για συνδυασμό διαφορετικών δραστηριοτήτων. Η επιλογή χρήσης, εξαρτάτο κυρίως από την τοποθεσία (τοπίο κοντά σε νερό και εύφορη γη), την ασφάλεια που ενέπνεε η περιοχή και το μέγεθος. Στο έδαφος, που αποτελούσε το δάπεδο των σπηλαίων και στο οποίο υπήρχαν διαχρονικές προσχώσεις από φερτά υλικά, (εξωτερικές εισροές εδαφικών υλικών), έχουν θαφτεί διάφορα στοιχεία-μάρτυρες, που σχετίζονται με την διαβίωση του ανθρώπου στα σπήλαια.
Οι συστηματικές ανασκαφές στα προσχωσιγενή δάπεδα των σπηλαίων, που χαρακτηρίζονται από μία χρονική ακολουθία, παρέχουν στοιχεία που μαρτυρούν τις συνήθειες και τα επιτεύγματα των ανθρώπων που κατοικούσαν εκεί, όπως επίσης παρέχουν πληροφορίες για το κλίμα και την βλάστηση της περιοχής, εάν συνδυαστούν με αντίστοιχες γεωτρήσεις. Τα βαθύτερα στρώματα είναι αρχαιότερα εκείνων που ακολουθούν έως την επιφάνεια. Επιστημονικές τεχνικές μας επιτρέπουν να χρονολογήσουμε και να αξιολογήσουμε τα ευρήματα και τους στρωσιγενείς σχηματισμούς και έτσι να συντάξουμε την ιστορία της παρουσίας του ανθρώπου στα σπήλαια.
Βασικοί άξονες της εργασίας
- ο χώρος: η Κωπαΐδα και τα σπήλαια στη περιοχή της,
-ο χρόνος: οι προϊστορικές χρονικές ενότητες, από την Παλαιολιθική εποχή έως την εποχή του Χαλκού,
-οι κλιματικές μεταβολές και οι μεταβολές της στάθμης της θάλασσας στους Προϊστορικούς χρόνους,
-μία συνοπτική αναφορά στην οικογένεια των ανθρωποειδών,
-ευρήματα στα σπήλαια της Κωπαΐδας, που μαρτυρούν την παρουσία του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχή της,
-η δομή και η λειτουργία των κοινωνιών στην περιοχή της Κωπαΐδας στους Προϊστορικούς χρόνους.
2. Ο χώρος: Η Κωπαΐδα ως φυσικό σύστημα – Τα σπήλαια της περιοχής.
Η λεκάνη της Κωπαΐδας που συγκέντρωνε τα νερά των ποταμών Κηφισού και Μέλανα, δημιουργήθηκε σταδιακά από τεκτονικά αίτια και αποτελεί το ανατολικό τμήμα του μεγάλου βυθίσματος, που ξεκινάει από την Γραβιά, περνάει από την Τιθορέα, τη Χαιρώνια και καταλήγει στην Κωπαΐδα (Εικ. 1). Το βύθισμα αυτό ακολουθεί την διεύθυνση των δυο παράλληλων οροσειρών που το περιβάλλουν. Στη βόρεια πλευρά υπάρχουν οι οροσειρές Καλλίδρομου - Χλωμού - Πτώου και στην νότια οι οροσειρές Παρνασσού - Ελικώνα. Επειδή το Φωκικό-Βοιωτικό βύθισμα είναι αποτέλεσμα έντονων εφελκυστικών τάσεων ΒΑ-ΝΔ διεύθυνσης, οι οποίες άρχισαν στις αρχές της Αρχαιότερης Παλαιολιθικής εποχής (αρχές του Πλειστοκαίνου, πριν 2 εκατομ χρόνια), θεωρείται ότι και η λεκάνη της Κωπαΐδας πρωτοεμφανίστηκε τότε και σταθεροποιήθηκε στις πρώτες φάσεις του Ολόκαινου (περίπου 10.000 π.Χ.) (ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΡΥΩΝΗ 1990).
Η τεκτονική δυναμική της ευρύτερης περιοχής και ο τεκτονικός τεμαχισμός, που οδήγησε στην δημιουργία του κωπαϊδικού τεκτονικού βυθίσματος, αποκάλυψε στις ρηγματογόνες επιφάνειες τα υπόγεια κοιλώματα, έγκοιλα, που αναγνωρίζονται ως σπήλαια, (ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ 2019), (Εικ. 2).
Εικ. 1: Το Φωκικό-Βοιωτικό μορφολογικό βύθισμα στην ανατολική Στερεά Ελλάδα με την πεδιάδα της Κωπαΐδας να εκτείνεται στο ανατολικό του τμήμα.
Εικ. 2: Κατά μήκος της ρηγματογόνου επιφάνειας του ανατολικού ορίου του κωπαϊδικού τεκτονικού βυθίσματος, αποκάλυψη υπόγειων κοιλωμάτων και έγκοιλων, που αναγνωρίζονται ως σπήλαια.
Τα σπήλαια της Κωπαΐδας δημιουργήθηκαν κυρίως από την χημική αποσάθρωση και διάβρωση των ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Το νερό εισχωρεί στις ρωγμές των ασβεστολιθικών πετρωμάτων και με την πάροδο του χρόνου οι ρωγμές αυτές διευρύνονται, όλο και περισσότερο. Τα αδρανή υλικά ξεπλένονται από έντονες βροχοπτώσεις, δημιουργώντας μικρά και μεγάλα σπήλαια, έγκοιλα ή βραχοσκεπές. Εάν το πέτρωμα της οροφής του σπηλαίου είναι διαπερατό από νερό που εμπεριέχει ανθρακικό ασβέστιο, μετά από κάθε βροχόπτωση, οι μικρές ποσότητες που θα συνεχίσουν να το διαπερνούν, εξατμίζονται και με την απόθεση του CaCO3, σχηματίζουν σταλακτίτες (Εικ. 3). Αν οι σταγόνες φτάσουν στο έδαφος, εναποθέτουν ανθρακικό ασβέστιο στα σημεία απορροής εξατμιζόμενες και σχηματίζουν τους σταλαγμίτες, στο εσωτερικό του σπηλαίου. Ανάλογα με τις μεταλλικές προσμίξεις στο νερό, οι σταλακτίτες και οι σταλαγμίτες έχουν διάφορους χρωματισμούς. (π.χ. τα οξείδια του σιδήρου δημιουργούν το κοκκινωπό ή υποκίτρινο χρώμα).
Εικ. 3: Σταλαγμίτες σε σπήλαιο του περιβόλου του Γλα (Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία).
Συχνά οι ρωγμές των ασβεστολιθικών πετρωμάτων, που διευρύνονται όλο και περισσότερο, επιτρέπουν την δίοδο μεγάλων ποσοτήτων νερού, στο εσωτερικό του πετρώματος και έτσι καταλήγουν στον σχηματισμό ενός υπόγειου ποταμού, όπως είναι οι καταβόθρες (Εικ. 4).
Οι καταβόθρες στην Κωπαΐδα, διοχέτευαν τα νερά της λίμνης στην θάλασσα ή σε χαμηλότερες λεκάνες και έτσι συντελούσαν στην σχετικά σταθερή διατήρηση της στάθμης των νερών της λίμνης. Η μεγαλύτερη καταβόθρα που ονομάζεται ‘’Σπηλιά του Ηρακλή’’, βρίσκεται ΒΑ της Κωπαΐδας και εσωτερικά περικλείει μικρότερες καταβόθρες (βλ. Εικ. 4). Η κύρια δίοδος αυτής έχει μήκος 3 χιλιόμετρα και οδηγούσε τα νερά στον Ευβοϊκό κόλπο (στο Σκορπονέρι), αποτρέποντας την υπερχείλιση της λίμνης (Εικ. 4).
Οι καταβόθρες είναι έγκοιλα, με πολύπλοκο σύστημα αγωγών. Είναι δυο ειδών, α) καταρροφητικές, (βρίσκονται στα χαμηλότερα σημεία της λεκάνης, φράσσονται εύκολα από προσχώσεις (χώμα και πέτρες) που αποθέτουν τα επιφανειακά νερά, μετατρέποντας την λεκάνη σε λίμνη) και β) πηλοειδείς (έχουν μεγάλα ανοίγματα και βρίσκονται περιμετρικά της λεκάνης, πάνω από τα πετρώματα που την περιβάλλουν και κατευθύνουν το νερό προς άγνωστες διαδρομές). (ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ 2019).
Εικ. 4: α Μεγάλη
Καταβόθρα του Ηρακλή (από την εκδρομή της «τροφώνιας ακαδημίας» στην Κωπαΐδα.. Οκτ 2019 , β Καταβόθρα Αλιάρτου, (ομάδα του GRECABAT).
Η Κωπαΐδα είναι γεμάτη από σπήλαια, σπηλαιώματα ή βραχοσκεπές και δολίνες. Οι γεωλογικοί σχηματισμοί ήταν ελκυστικοί για τον προϊστορικό άνθρωπο, ιδιαίτερα όταν κοντά σ’ αυτούς υπήρχαν πηγές νερού και πρώτων υλών και το τοπίο παρείχε σχετική ασφάλεια. Ορισμένα σπήλαια έχουν μελετηθεί συστηματικά, σε άλλα έχουν γίνει επιφανειακές ή μη ολοκληρωμένες έρευνες. Σε πολλά σπήλαια αποδεικνύεται η παρουσία ανθρώπου, από επιφανειακά ευρήματα.
3. Ο χρόνος: Προϊστορικές χρονικές ενότητες από την Παλαιολιθική εποχή έως την εποχή του Χαλκού.
Για την καλύτερη κατανόηση της προϊστορικής κατοίκησης στην Κωπαΐδα, έχει σχεδιαστεί ο παρακάτω Πίνακας (Πίνακας 1), που περιλαμβάνει τις Εποχές των Προϊστορικών χρόνων.
Πίνακας 1: Πίνακας των Εποχών των Προϊστορικών χρόνων.
4. Κλιματικές μεταβολές και μεταβολές της στάθμης της θάλασσας.
Η Παλαιολιθική περίοδος, που αρχίζει πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια και φτάνει έως το 10.000 π.Χ, αντιστοιχεί στην γεωλογική περίοδο του Πλειστόκαινου, κατά την οποία υπήρχαν μεγάλες κλιματικές και οικολογικές διακυμάνσεις, όπως και εναλλαγές μεταξύ παγετωδών και μεσο-παγετωδών θερμών περιόδων. Αυτές οι κλιματικές διακυμάνσεις συνοδεύτηκαν και από διακυμάνσεις της στάθμης της θάλασσας και των λιμνών, από περιόδους ξηρασίας, κατακλυσμών, πλημμυρών, αλλά και από αλλαγές στην χλωρίδα και πανίδα της περιοχής. Οι κλιματικές μεταβολές εμφανίζονται κυκλικά. Η εμφάνιση των κλιματικών αλλαγών, δεν είναι καθορισμένου χρονικού διαστήματος. Άλλοτε είναι μεγαλύτερης και άλλοτε είναι μικρότερης διάρκειας. Η αλλαγή του κλίματος προκάλεσε μεταβολές και στο υδάτινο δυναμικό, (υπήρξαν περίοδοι ξηρασίας, κατακλυσμών, πλημμυρών).Για την προσέγγιση της παρουσίας του ανθρώπου στην περιοχή της Κωπαΐδας, είναι σημαντική η τελευταία παγετώδης περίοδος, η οποία συμπεριλαμβάνεται μεταξύ δυο θερμών περιόδων, που όλες μαζί καλύπτουν το χρονικό διάστημα των τελευταίων 150.000 ετών (Εικ. 5).
Εικ. 5: Η κλιματική μεταβολή των τελευταίων 150.000 χρόνων:
Στην Εικ. 5, παρουσιάζεται η θερμή περίοδος από τα 135.000 – 75.000 χρόνια πριν από σήμερα, με τις θερμοκρασιακές διακυμάνσεις, με αναγωγή (ως 0) στη σημερινή μέση θερμοκρασία, -φαίνεται η τελευταία παγετώδης περίοδος, πριν από 75.000 – 10.000 χρόνια, επίσης με τις θερμοκρασιακές διακυμάνσεις και τέλος -διακρίνεται η σύγχρονη θερμή περίοδο, 10.000 χρόνια πριν έως σήμερα.
Αντίστοιχες κλιματικές διακυμάνσεις παρατηρήθηκαν και στην λίμνη της Κωπαΐδας. Στην Κωπαΐδα το κλίμα κατά την Μεσοπαγετώδη περίοδο (125.000-75.000 χρόνια πριν από σήμερα), της Αρχαιότερης Παλαιολιθικής εποχής, ήταν θερμό και υγρό. Ακολούθησε η Παγετώδης περίοδος με την κύρια φάση από 75.000 έως 14.700 π.Χ., όπου το κλίμα ήταν ψυχρό και ξηρό, τα βουνά ήταν σκεπασμένα μονίμως με χιόνια, η στάθμη της λίμνης χαμηλή και επικρατούσε βλάστηση στέπας. Από το 14.700 π.Χ. εμφανίστηκε μικρή θερμή περίοδος, έως το 12.700π.Χ., όταν επανέρχεται το ψυχρό κλίμα που παραμένει έως το 10.000π.Χ.. Από το 10.000 π.Χ. ξεκίνησε η σύγχρονη Μεσοπαγετώδης περίοδος, με κλίμα θερμό και υγρό με διακυμάνσεις στην Κεντρική Ελλάδα. Κατά τη Νεολιθική περίοδο (6.500 – 3.000 π.Χ.) το κλίμα ήταν ακόμα πιο ήπιο και αυτό βελτίωσε την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής και άλλαξε τον τρόπο ζωής του ανθρώπου (VΑΝ ZEIST & BOTTENA, 1982). Η βλάστηση συμπληρώθηκε με νέα είδη, ενώ ταυτόχρονα εμφανίστηκαν πολλά φυτοφάγα και σαρκοφάγα ζώα γύρω από την Κωπαΐδα. Η περιοχή γύρω από την λίμνη της Κωπαΐδας, καθώς και η εύφορη κοιλάδα του Κηφισού, ήταν πολύ ελκυστικές περιοχές για μόνιμη κατοίκηση και για τον λόγο αυτό οι περιοχές αυτές δέχθηκαν τους πρώτους μετανάστες.
Η κλιματική διακύμανση συνοδεύεται και από τη μεταβολή της στάθμης της θάλασσας. Κατά τις παγετώδεις περιόδους δεσμεύονται τεράστιες ποσότητες ύδατος υπό μορφή καλυμμάτων πάγου κοντά στους δυο πόλους του πλανήτη με αποτέλεσμα η στάθμη της θάλασσας να υποχωρεί. Στις θερμές μεσοπαγετώδεις περιόδους οι πάγοι λειώνουν και η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει πάλι στο ίδιο περίπου επίπεδο. Η καμπύλη της μεταβολής της στάθμης της θάλασσας ακολουθεί την καμπύλη των κλιματικών μεταβολών (Εικ. 6).
Εικ. 6: Η καμπύλη της μεταβολής της στάθμης της θάλασσας (το επάνω σχήμα), σε αντιδιαστολή με την καμπύλη της θερμοκρασιακής μεταβολής (της κλιματικής μεταβολής) (το κάτω σχήμα).
Στη θερμή περίοδο έχουμε την στάθμη της θάλασσας σε υψηλά επίπεδα ενώ υποχωρεί την ψυχρή παγετώδη περίοδο. Αυτό αντικατοπτρίζεται σε μια διαφορά της τάξης των 130 έως 140 μέτρων.
Τις παγετώδεις περιόδους η στάθμη της θάλασσας κατέβαινε κατά 130 μέτρα περίπου και πάλι στις Μεσοπαγετώδεις περιόδους η στάθμη της θάλασσας ανέβαινε στο ίδιο περίπου ύψος. Η στάθμη της θάλασσας τα τελευταία 130.000 χρόνια έχει ανεβοκατέβει δυο φορές. Πριν 120.000 χρόνια η στάθμη της θάλασσας είχε περίπου το ίδιο ύψος που έχει σήμερα. Πριν από 18.000 χρόνια κατέβηκε 130 μέτρα και ανέβηκε στο ίδιο περίπου ύψος πριν από 6.000 χρόνια.
Η μεταβολή της στάθμης της θάλασσας επηρέασε την μετανάστευση στην Κωπαΐδα.
5. Συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του Γένους των ανθρωποειδών - Άνθρωπος ο σώφρων (Homo sapiens)
Ο σύγχρονος άνθρωπος, (Homo sapiens, Άνθρωπος ο σώφρων), προερχόμενος από την Αφρική, εμφανίστηκε στην Ευρώπη πριν από 40.000 χρόνια.
Στην Εικ. 7, απεικονίζεται το εξελικτικό «δέντρο» της οικογένειας των ανθρωποειδών. Ο Homo sapiens έχει εξελιχθεί από τον Homo heidelbergensis παράλληλα με τον Homo neanterthalensis. Στην ίδια εικόνα φαίνεται επίσης και η διασπορά του Homo sapiens σε όλο τον πλανήτη.
Εικ.7: Το εξελικτικό «δέντρο» της οικογένειας των ανθρωποειδών (η χρονική κλίμακα σε χιλιάδες χρόνια).
Στην Εικ. 8 φαίνεται πιο παραστατικά η διασπορά του Homo sapiens σε όλο τον πλανήτη. Ο Homo sapiens φαίνεται ότι έχει «πατρίδα» την Αφρική. Φτάνει στην Ανατολική Μεσόγειο περίπου πριν από 100.000 χρόνια και στη Ευρώπη πριν από 40.000 χρόνια περίπου.
Εικ. 8: Χάρτης διασποράς του Homo sapiens (Άνθρωπος ο σώφρων)
Με βάση λοιπόν αυτά τα δεδομένα, πριν από 100.000 χρόνια, υπήρξαν πολλές μετακινήσεις μικρών ομάδων Homo sapiens από την Αφρική προς την Ευρώπη. Οι ομάδες των Homo sapiens, στην Ευρώπη, πριν από 40.000 χρόνια, για κάποιο διάστημα συνυπήρξαν με τις ομάδες των Homo neanterthalensis, οι οποίες σταδιακά εξαφανίστηκαν. Σύμφωνα με τα ανθρωπολογικά στοιχεία, όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι προήλθαν από τις ομάδες των Homo sapiens, που σε κύματα διασκορπίστηκαν από την Αφρική, τα τελευταία περίπου 40.000 χρόνια..
6. Ευρήματα στα σπήλαια της Κωπαΐδας που μαρτυρούν την παρουσία του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχή της Κωπαΐδας.
6.1. Τα σπήλαια της Κωπαΐδας και τα ευρήματα, που μαρτυρούν την παρουσία του ανθρώπου σε αυτά.
Οι αρχαιολογικές, σπηλαιολογικές, παλαιοντολογικές, παλαιοβοτανολογικές, παλαιοανθρωπολογικές έρευνες μετά από συστηματικές ανασκαφές, έφεραν στο φως κατάλοιπα τροφών, μέρη απολιθωμένων σκελετών ανθρώπων και ζώων και πολλών διαφορετικών ρυθμών ευρήματα, (αγγεία, κοσμήματα, εργαλεία, όπλα, πυριτόλιθους, κομμάτια από μαύρο οψιδιανό, ειδώλια, ιχθυολογικά απολιθώματα, απολιθώματα οστών ζώων και όστρακα). Αυτά τα ευρήματα υπήρχαν σε διαφορετικά βάθη, στο υπέδαφος, μέσα στα σπήλαια, βάθη που αντιστοιχούν σε καθορισμένες χρονολογικές περιόδους και μαρτυρούν τον τρόπο ζωής των ανθρώπων της Προϊστορικής εποχής (Εικ. 9).
Εικ. 9: Ανασκαφικές έρευνες στο Σπήλαιο του Σαρακηνού (ΣΑΜΨΩΝ 2014)
Η συστηματική μελέτη που έχει γίνει ως τώρα σε κάποια σπήλαια, δείχνει την στρατηγική επιβίωσης του ανθρώπου σε διαφορετικές συνθήκες, κατά περιόδους και εξηγεί τους λόγους που οδήγησαν στις αλλαγές και τον τρόπο ανασύστασης του περιβάλλοντος, στο οποίο έδρασε ο προϊστορικός άνθρωπος και τεκμηριώνει την σταδιακή ανάπτυξη της οικονομίας και του πολιτισμού. Τα περισσότερα σπήλαια που χρησιμοποιήθηκαν ως κατοικία την προϊστορική εποχή, βρίσκονται σε μεγαλύτερο υψόμετρο από το επίπεδο της πεδιάδας, (το παλαιότερο επίπεδο της λίμνης), ίσως για να αποφύγουν τις πλημμύρες. Πολλά σπήλαια έχουν καλυφθεί από επιχώσεις.
Τα σπήλαια περιμετρικά του κωπαϊδικού πεδίου και στα ευρύτερα όριά του με τους ασβεστολιθικούς σχηματισμούς, τα οποία έχουν δώσει σημαντικές πληροφορίες για την Προϊστορική περίοδο, λόγω των αρχαιολογικών ευρημάτων φαίνονται στον παρακάτω χάρτη (Εικ. 10).
Εικ. 10: Σημαντικά, λόγω των ευρημάτων, σπήλαια της περιοχής της Κωπαΐδας.
Στην ανατολική πλευρά της λεκάνης της Κωπαΐδας βρίσκονται τα περισσότερα σπήλαια. Σε όλα σχεδόν τα μικρά σπήλαια βρέθηκαν αντικείμενα που ανήκουν στην παλαιολιθική εποχή. Σε αρκετά μικρά σπήλαια, στο εσωτερικό τους κτίστηκαν μικροί ναοί από χριστιανούς, κατά την διάρκεια των βυζαντινών χρόνων. Τα σπήλαια αυτά χρησιμοποιήθηκαν και από τον άνθρωπο τροφοσυλλέκτη της Παλαιολιθικής εποχής, όμως είναι σχεδόν αδύνατον να μελετηθούν, διότι οι απαιτούμενες ανασκαφές θα καταστρέψουν αγιογραφίες και επιγραφές που βρίσκονται στους βράχους και σε νεότερους τοίχους εντός των σπηλαίων (ΣΑΜΨΩΝ 2008). Σημαντικό σπήλαιο της ανατολικής πλευράς της λεκάνης της Κωπαϊδας είναι το Σπήλαιο του Σαρακηνού (Εικ. 10 και Εικ. 11).
Στην νότια και δυτική πλευρά της λεκάνης της Κωπαΐδας δεν υπάρχουν πολλά σπήλαια. Τα σημαντικότερα είναι το σπήλαιο Σεϊντί και το Σπήλαιο Πύργου κοντά στην Αλίαρτο (Εικ. 10 και Εικ. 12).
Στην βόρεια πλευρά της πεδιάδας της Κωπαΐδας υπάρχουν χαμηλοί ασβεστολιθικοί όγκοι με μικρά σπήλαια. Σημαντικότερο εξ αυτών είναι η Μπαρουτοσπηλιά, στην είσοδό της οποίας βρέθηκαν παλαιολιθικά εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιδιανό. Κοντά στην Μπαρουτοσπηλιά, βρίσκεται ένα ακόμα παρόμοιο σπήλαιο στο οποίο επίσης βρέθηκαν θραύσματα πυριτόλιθου και οψιδιανού. Τα σπήλαια αυτά πρέπει να έχουν χρησιμοποιηθεί τουλάχιστον από την Αρχαιότερη Νεολιθική εποχή (ROLAND 1981).
Στην περιοχή του Γλα, βρέθηκαν 10 μικρά σπήλαια, τα περισσότερα είναι βραχοσκεπές, αλλά χωρίς αρχαιολογικά ευρήματα. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν και οι γνωστές καταβόθρες που είχαν διαμορφωθεί κατάλληλα στην εποχή των Μινύων για να αποστραγγίζουν τα νερά της λίμνης.
Αρκετά σπήλαια βρέθηκαν κοντά στο ποταμό Κηφισό. Σε σπήλαια ΒΔ της Κωπαΐδας, κοντά στην Χαιρώνεια και σε σπήλαιο στην Αμφίκλεια βρέθηκαν πυριτολιθικά εργαλεία της παλαιολιθικής εποχής. Στην κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού, βρέθηκε μεγάλη συγκέντρωση απολιθωμάτων οστών άγριων ζώων (FOSSEY 1997) και μεγάλη ποσότητα πυριτόλιθων που ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή (ROLLAND 1989). και αποδεικνύουν παλαιολιθική κατοίκηση.
Σπήλαιο του Σαρακηνού
Το μεγαλύτερο σπήλαιο της Παλαιολιθικής εποχής της Στερεάς Ελλάδας, είναι το Σπήλαιο του Σαρακηνού, στην ΒΑ Κωπαΐδα, στο Ακραίφνιο, σε ύψος 100μ. από την πεδιάδα (βλ. Εικ. 10).
Εικ. 11: Η είσοδος του σπηλαίου Σαρακηνού (ΣΑΜΨΩΝ, 2014).
Η έρευνα ξεκίνησε το 1970 από τον αρχαιολόγο Θ. Σπυρόπουλο και στην συνέχεια (1990) από τον καθηγητή Α. Σαμψών. Από το 1994-1996, έγιναν επιτόπιες έρευνες από την Εφορεία Σπηλαιολογίας- Παλαιανθρωπολογίας, υπό την καθοδήγηση του Α. Σαμψών. Το 2000 έγιναν νέες ανασκαφές από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου σε συνεργασία με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του ΥΠΠΟ. Το 2004 ξεκίνησαν και νέες ανασκαφές, (ΣΑΜΨΩΝ 2008). Το σπήλαιο Σαρακηνού (Εικ. 11) έχει εμβαδόν 2000 m2 περίπου είναι φωτεινό, με μεγάλη τοξωτή είσοδο. Μπροστά του απλώνεται η Κωπαΐδα, ο Ελικώνας και ο Παρνασσός. Ένα τόσο ευρύχωρο, φωτεινό, με θέα, μπροστά στην λίμνη σπήλαιο, δεν ήταν δυνατόν να μείνει ακατοίκητο. Τα ευρήματα φωτίζουν τον τρόπο ζωής του ανθρώπου της Προϊστορικής εποχής και το πλήθος των σχετικών αναλύσεων/μετρήσεων, αποδεικνύουν τις φυσικές μεταβολές στο περιβάλλον, που επηρέασαν την ζωή του.
Το Σπήλαιο της Παλαιολιθικής εποχής Σεϊντί
Το Σπήλαιο Σεϊντί, βρίσκεται στην νότια πλευρά της Κωπαΐδας (βλ. Εικ. 10). Είναι μια βραχοσκεπή, με μικρό βάθος, σε βραχώδη απόληξη στις παρυφές του Ελικώνα, τρία χιλιόμετρα ανατολικά της Αλιάρτου και δίπλα στην εθνική οδό Θήβας Λιβαδειάς (Εικ. 12). Αποκαλύφθηκε το 1941 από τον Rudolf Stampfuss.
Εικ. 12: Η βραχοσκεπή Σεϊντί. (ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ, 2013)
Στο σπήλαιο διαπιστώθηκε μια στρωματογραφική ακολουθία της Ανώτερης Παλαιολιθικής εποχής (30.000 π.Χ. - 10.000 π.Χ.), η οποία διασταυρώθηκε και συμπληρώθηκε με νεότερες μελέτες που έγιναν από το 1960-1970 από Αγγλικές, Γερμανικές και Αμερικάνικες αποστολές, που κατάφεραν εκτός άλλων να καταγράψουν και άλλες παλαιολιθικές θέσεις σε περιοχές της Βοιωτίας, να συγκρίνουν δεδομένα και να βγάλουν συμπεράσματα από τα πολιτισμικά στοιχεία για τις συνθήκες ζωής των προϊστορικών κατοίκων του Σεϊντί. Οι ανασκαφές που έγιναν αποκάλυψαν παλαιολιθικά κατάλοιπα και πανίδα μεγάλων θηλαστικών, υπολείμματα οστρακοειδών και κατάλοιπα διατροφής των ανθρώπων που το κατοικούσαν και χρονολογούνται τουλάχιστον πριν από το 30.000 π.Χ.. Ο Rudolf Stampfuss, βρήκε πλήθος απολιθωμένων οστών, λίθινων και οστέινων εργαλείων και κυρίως λεπτές λεπίδες από πυριτόλιθο ραδιολαρίτη, χαλαζίτη και κερατόλιθο, Επίσης βρέθηκαν λίγα κατάλοιπα γεωμετρικών, κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων και μέρος βωμού. Κάποια από αυτά τα υλικά πρέπει να μεταφέρθηκαν από άλλες περιοχές, όταν έγινε η ομαδική μετανάστευση. (ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ, 2013).
Σπήλαιο Νύμφης της Κορώνειας.
Το σπήλαιο της Νύμφης της Κορώνειας, γνωστό από τον Παυσανία και τον Στράβωνα, βρίσκεται ΒΑ του Ελικώνα σε υψόμετρο 820 μέτρων, δυτικά του χωριού Αγία Τριάδα (βλ. Εικ. 10). Ανήκει στις δολίνες και έχει επιβλητικό σχηματισμό, ύψους 15 μέτρων περίπου, που μοιάζει με χοάνη. Στην οροφή της κύριας αίθουσας υπάρχει μικρή οπή, που φωτίζει το σπήλαιο. Στην είσοδό του βρίσκεται χαραγμένη η επιγραφή «ΚΟΡΩΝΕΙΑ ΝΥΜΦΗ». Στις επιχώσεις του σπηλαίου βρέθηκαν μεγάλα κομμάτια αγγείων, τρίπλευρες λεπίδες οψιδιανού και οστά μεγάλων και μικρών ζώων. Βρέθηκαν επίσης αρκετά πήλινα ειδώλια, που αποδεικνύουν ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε και ως χώρος λατρείας, αφιερωμένος στις Νύμφες. Βρέθηκε άγαλμα και μελανόμορφη λήκυθος με παράσταση Σατύρου και Μαινάδας, και άλλα περίτεχνα κεραμικά και θραύσματα αυτών, δώρα προς την Νύμφη της Κορώνειας, που ήταν τροφός του Διονύσου και προς τις Λειβηθρίδες Νύμφες. Τα κεραμικά αγγεία, τα ειδώλια και τα εργαλεία που βρέθηκαν σε στρώματα επιχώσεων, διαφορετικών περιόδων, αποδεικνύουν χρήση του σπηλαίου από την αρχή της Νεολιθικής εποχής έως τους ιστορικούς χρόνους. (ΒΙΒΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ 2015). Το Σπήλαιο της Νύμφης της Κορώνειας λέγεται και Άντρο Λειβηθρίδων Νυμφών, σύμφωνα με τον Παυσανία (Βοιωτικά κεφ. 34 παρ. 4) και τον Στράβωνα (‘’Βοιωτία’’ παρ. 25).
Σπήλαιο Τσούτσο. _Στο Σπήλαιο Τσούτσο κοντά στην μεγάλη καταβόθρα (ή Σπηλιά του Ηρακλή), ΒΑ της Κωπαΐδας, βρέθηκαν κατάλοιπα παλαιολιθικής εποχής.
Σπήλαιο Σφίγγιο. _Το μικρό Σπήλαιο Σφίγγιο, βρίσκεται Νοτιοανατολικά της Κωπαΐδας, κοντά στην Ογχηστό, στο όρος Σφίγγιο ή Φοινίκιο, (εκεί που η μυθική Σφίγγα έθετε στους περαστικούς το αίνιγμα, την σωστή απάντηση του οποίου, μόνο ο Οιδίποδας μπόρεσε να δώσει). Το σπήλαιο είναι γνωστό και ως Σπήλαιο Φαγγά. Στο σπήλαιο βρέθηκαν παλαιολιθικά εργαλεία.
Σπηλιά «Πυργάκι» (Αμφίκλειας). Εργαλεία από πυριτόλιθο και όστρακα που ανήκουν στην Παλαιολιθική εποχή εντοπίστηκαν στην σπηλιά ‘’Πυργάκι’’ και στο χωριό Μαριολάτα της Αμφίκλειας, αλλά και σε πολλές ακόμα καρστικές κοιλότητες στην ευρύτερη περιοχή της Κωπαΐδας.
6.2. Η ζωή στα σπήλαια -Το ευρύτερο περιβάλλον, η χλωρίδα, η πανίδα –Μια σύνθεση της εξέλιξης στο χρόνο
ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ εποχή >40.000 -10.000 π.Χ ……
ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ Εποχή 10.000 – 6.500 π.Χ. …...
ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ Εποχή 6.500 – 3.000 π.Χ.
Αρχαιότερη ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ εποχή (6.500 -5.800 π.Χ) ……
Μέση ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ εποχή (5.800 -5.300 π.Χ. ......
Νεότερη ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ εποχή (5.300 -4.500 π.Χ.). ……
Τελική ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ εποχή (4.500 -3.000 π.Χ), …..
Εποχή του Χαλκού (3.000-1.100 π.Χ.) …..
7. Η δομή και η λειτουργεία των κοινωνιών στην περιοχή της Κωπαΐδας στους Προϊστορικούς χρόνους. …..Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την εισήγηση στην ηλεκτρονική διεύθυνση:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου