Η καλλιέργεια της Κάναβης

Στις 25 Ιανουαρίου 2020 στο χώρο του  Θολωτού πραγματοποιήθηκε  η 7η συνάντηση του Λαϊκού Πανεπιστημίου με την επωνυμία "τροφώνιος ακαδημία". Η κ. Μιράντα Μέξη μίλησε για  την καλλιέργεια της κάνναβης στην Κωπαΐδα, στα πλαίσια της Α΄θεματικής ενότητας με θέμα: Κωπαΐδα: φυσικό και ανθρωπογενές σύστημα.

Ει. 1:Φυτό κάνναβης

Συστηματική Ταξινόμηση

Εικ.2 :Cannabis

Βασίλειο:Φυτά(Plantae)                                     

Συνομοταξία:Αγγειόσπερμα(Magnoliophyta)            

Ομοταξία:Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida)  

Τάξη:Κνιδώδη(Urticales)  

Οικογένεια:Κανναβοειδή  (Cannabaceae)   

 Γένος:Κάνναβη(Cannabis)   

Εικ. 3: Φυτά κάνναβης

Τα είδη του γένους Cannabis 

Στο γένος κάνναβις ταξινομούνται συνήθως τρία διακριτά είδη φυτών:

• Κάνναβη η ήμερη (Cannabis sativa)
• Ινδική  κάνναβη (Cannabis indica)   
•  και Cannabis ruderalis

                                                            

Αυτά αντιστοιχούν ιστορικά  στην καλλιεργούμενη, στην  ινδικής    προέλευσης και στην αυτοφυή (ασιατικής προέλευσης) ποικιλία του φυτού αντίστοιχα.

Πρόκειται για φυτά αυτοφυή της Κεντρικής και της Δυτικής Ασίας, που ωστόσο μπορούν να αναπτυχθούν και να καλλιεργηθούν σε εύκρατα και ξηρά κλίματα σε όλο τον κόσμο.

          Τα φυτά αυτά καλλιεργούνται από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνται τόσο για τις ίνες τους   (κατασκευή σχοινιών και υφασμάτων), όσο και για φαρμακευτικούς σκοπούς, εφόσον οι ίνες τους περιέχουν σχετικά μεγάλες   ποσότητες μιας μεγάλης οικογένειας  ενώσεων, γνωστών ως κανναβινοειδή (cannabinoids) που  χαρακτηρίζονται από ισχυρή καταπραϋντική δράση.

Υπάρχουν εκατοντάδες ποικιλιών καννάβης, που χαρακτηρίζονται από διαφορετική περιεκτικότητα  σε κανναβινοειδή.

 Δεδομένης της χρησιμότητας των ινών του φυτού για την κατασκευή χρήσιμων    προϊόντων, αλλά και της επικινδυνότητάς της  λόγω της παράνομης χρήσης των  ινών αυτών για την απομόνωση των  ψυχοτρόπων   ενώσεων, έχουν καταβληθεί προσπάθειες δημιουργίας ποικιλιών κάνναβης με μικρή περιεκτικότητα σε κανναβινοειδή.

Προέλευση

Η κάνναβη καλλιεργείται από  αρχαιοτάτων χρόνων  στην Ασία. Από τον 28^ο π.Χ. αιώνα χρησιμοποιούνταν στην Κίνα για την κατασκευή υφασμάτων. Το 1.400 π.Χ. την χρησιμοποιούσαν στην Περσία ως φάρμακο. Από την αρχαιότητα μέχρι το τέλος του 18^ου αιώνα η κάνναβη καλλιεργείτο σε μεγάλη  σχετική έκταση στην Ευρώπη, γιατί αποτελούσε τη μοναδική ύλη για την κατασκευή  σχοινιών.

Η κάνναβη στην Ελλάδα

Η καλλιέργεια και η χρήση της κάνναβης σε διάφορους τομείς ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Ελλάδα κατά την αρχαιότητα.        Την συναντάμε στη ναυτιλία, την υφαντουργία αλλά και ως φαρμακευτική αγωγή για πολλές ασθένειες.

          Πολλές αναφορές για την χρήση της κάνναβης εμφανίζονται ξεκινώντας από τον 1ο αιώνα μ.Χ. στο βιβλίο του Διοσκουρίδη του Πεδάνιου «Περί ύλης της ιατρικής». Στο βιβλίο αυτό γίνεται αναφορά στις θεραπευτικές ιδιότητες της κάνναβης καθώς και οι διαφορές της ήμερης από την άγρια κάνναβη. Μια άλλη αναφορά βρίσκουμε και στο βιβλίο τα «Γεωπονικά» έργο το οποίο συντάχθηκε επί του βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου τον 10ο αιώνα στο οποίο μάλιστα παρέχονται και συμβουλές για την καλλιέργεια της κάνναβης.

Ο Ηρόδοτος επίσης κάνει εκτενή αναφορά σε τελετουργικό από τους Σκύθες ενώ και ο ιατρός Διοσκουρίδης το 70 μ.Χ. κατέταξε την κάνναβη στα φυτά με ποικίλες θεραπευτικές ιδιότητες. Καλλιέργεια κάνναβης καταγράφεται και στο βιβλίο του Παυσανία «Ηλιακά» περί τον 2ο αιώνα μ.Χ. Στο Εθνικό αρχαιολογικό μουσείο συναντάμε τμήμα υφάσματος κάνναβης από ανασκαφή στους Τράχωνες Αλίμου τη δεκαετία του ‘60 .

Γύρω στο 1870 ο νομός Αρκαδίας ήταν ο πρώτος σε εμπορία και καλλιέργεια κάνναβης και ιδιαίτερα η περιοχή της Μαντινείας. Οι εξαγωγές γινόντουσαν κυρίως στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή. Αυτό σταμάτησε στις αρχές του 1900 και όταν οι Βρετανοί στην ουσία έβαλαν βέτο στην ελληνική κυβέρνηση απειλώντας ότι θα σταματήσουν να προμηθεύονται σταφίδα αν δεν απαγορευτεί η καλλιέργεια και εμπορία της κάνναβης.  Οι αντιδράσεις του κόσμου και κυρίως των αγροτών ήταν πολλές, παρ’ όλα αυτά ύστερα από την υψηλή φορολόγηση που επέβαλλαν σχεδόν εκβιαστικά και την απαγόρευση εξαγωγής της στην Αίγυπτο έκλεινε ο κύκλος μιας κερδοφόρας βιομηχανίας στη χώρα μας.

Με τα δεδομένα αυτά σιγά σιγά άρχιζε να μειώνεται η παραγωγή με αποτέλεσμα το Νοέμβριο του 1925 να ψηφιστεί η απαγόρευση του εμπορίου κάνναβης και η εξαγωγή της από τη χώρα μας.

Το 1925 υπήρχαν στην Ελλάδα δέκα εργοστάσια, τα «κανναβουργεία», τα οποία επεξεργάζονταν την ίνα κυρίως για τη δημιουργία σκοινιών. Έως και την δεκαετία του ΄80 πολλά ήταν τα κανναβουργεία στην Ελλάδα για τα οποία υπάρχουν αναφορές. Στην Κέρκυρα ήταν γνωστό το κανναβουργείο του Δεσύλλα όπως ονομαζόταν, αλλά και στη Έδεσσα το οποίο μετά το κλείσιμό του διατηρήθηκε ως μνημείο. Στη Θεσσαλονίκη ένα ακόμη κανναβουργείο με την ονομασία ‘ΒΙΛΚΑ’ (βιομηχανία λινού κάνναβης) δραστηροποιούνταν μέχρι την δεκαετία του ‘80 όπως και στην Αθήνα κοντά στο γήπεδο του Ολυμπιακού το οποίο και κατεδαφίστηκε το 2000. 

Εικόνα 4: Το κανναβουργείο   της  Έδεσσας - ιδρύθηκε το 1908 και  λειτούργησε για 40 περίπου χρόνια

Εικόνα 5: Με άριστα συντηρημένο κτιριακό και μηχανολογικό εξοπλισμό, αποτελεί πλέον ιστορικό διατηρητέο μνημείο (από το 1983) της βιομηχανικής κληρονομιάς της περιοχής 

Επίσης ήταν διαδεδομένη και η επεξεργασία της κάνναβης ιδιωτικά,  προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες του  νοικοκυριού για τσουβάλια,  σχοινιά,  ρούχα, δίχτυα κ.ά.

Εικόνα 6: επεξεργασία της κάνναβης στο νερό

Για να μαλακώσει η κάνναβη ώστε να αφαιρεθούν πιο εύκολα οι ίνες, τις βυθίζανε στις κοίτες των ποταμών σταθεροποιώντας τα φυτά με πασσάλους για να μην παρασυρθούν από το ρεύμα.

 Συγκομιδή & επεξεργασία βιομηχανικής  κάνναβης

Εικόνα 7: Δεμάτιασμα κάνναβης

 

Η καλλιέργεια κάνναβης εμφανίζεται ξανά αρκετά χρόνια αργότερα και γύρω στο 1945 στη λίμνη των Γιαννιτσών. Την περίοδο αυτή λόγω του ότι η λίμνη είχε αποξηραθεί καλλιεργήθηκε το φυτό της κάνναβης για να καταστραφούν ορισμένα ζιζάνια. Τότε ήταν γνωστή η ιδιότητα της κάνναβης σαν αποπνικτικό ζιζανίων. Αργότερα και μέχρι την δεκαετία του ‘70 καλλιέργειες κάνναβης εμφανίστηκαν και στην περιοχή της Κωπαΐδας γύρω στα 5.000 στρέμματα. Εξ αυτών τα 2.000 στρέμματα η παραγωγή τους χρησιμοποιούνταν ως οικοδομικά υλικά (μοριοσανίδες, νοβοπάν) που φτιάχνονταν από τις φυτικές ίνες του φυτού από την εταιρία Πάνοπλέ. Η παραγωγή σταμάτησε με το κλείσιμο του εργοστασίου.

Η απαγορευμένη καλλιέργεια

Οι ελληνικές ποικιλίες καννάβεως  χάθηκαν, επειδή η καλλιέργεια απαγορεύτηκε εντελώς με νόμο το 1993, ενώ πριν επιτρεπόταν με ειδική άδεια που χορηγούσε ο υπουργός Γεωργίας, φυσικά για την παραγωγή ινών.

Αλλά και παγκόσμια, από 10,9 εκατ. στρέμματα, μέση ετήσια έκταση παγκοσμίως, την  πενταετία 1948-1952, υποχώρησε στα 1,5 εκατ. στρέμματα την πενταετία 1987-1991, με κυριότερες χώρες καλλιέργειας την Kίνα, τον Kαναδά, τις Iνδίες, την Aυστραλία,  τη Pωσία και την Oυγγαρία.

Εικόνα 8: Άνθη θηλυκής κάνναβης στα οποία φαίνονται τα σταγονίδια της ρητίνης

 

Το πρόβλημα πάντα ήταν η δυνατότητα καλλιέργειας της καννάβεως για παραγωγή  ινών  χωρίς να  υπάρχει ο κίνδυνος παραλαβής και ρητινών, από τις οποίες παράγεται η ναρκωτική ουσία «χασίς», που στη γλώσσα των φακίρηδων σημαίνει «ξηρό χόρτο». Και τούτο γιατί  τα  φυτά  της καννάβεως είναι από τη φύση τους  δίοικα,  δηλαδή άλλα είναι τα αρσενικά  άτομα  και άλλα τα  θηλυκά, με τη Δυνατότητα Παραγωγής Ρητινών να την έχουν μόνο τα θηλυκά φυτά, τα οποία εκκρίνουν τις ρητίνες από αδενώδεις τρίχες που βρίσκονται μόνο στα βράκτεια φύλλα και στους κολεούς της θηλυκής ταξιανθίας. Ο σχηματισμός και η έκκριση ρητίνης αρχίζει μετά την άνθηση του θηλυκού φυτού και μεγιστοποιείται λίγο πριν την ωρίμανση του  σπόρου.

Η κάνναβη νομιμοποιήθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μεταξύ 1993 και 1996. Στην χώρα μας επιτράπηκε η καλλιέργεια το 2016, ενώ είχε βγει από την λίστα των απαγορευμένων καλλιεργειών δύο χρόνια πριν. Το 1994 η έκταση καλλιέργειας στην Ευρώπη έφτασε την μικρότερη τιμή της (80.000 στρέμματα). Από το 2016 και μετά η έκταση καλλιέργειας της αυξάνεται και το 2017 έφτασε τα 425.000 στρέμματα.

Στη χώρα μας η έκταση καλλιέργειας το 2016 ήταν 24 στρέμματα, 300 το 2017 και 1000 το 2018. Η κάνναβη αρχικά μελετήθηκε για ίνα, αλλά το 2018 καλλιεργήθηκε περισσότερο για σπόρο.

Σήμερα, χάρις στην γενετική βελτίωση έχουν δημιουργηθεί ποικιλίες καννάβεως με φυτά, με μηδαμινή δυνατότητα παραγωγής ρητινών και περιεκτικότητα σε τετραϋδροκανναβινόλη μικρότερη του 0,2%, όπως απαιτούν οι σχετικοί Κοινοτικοί Κανονισμοί, για να μπορεί να καλλιεργηθεί η κάνναβις για την παραγωγή ινών, χωρίς να υπάρχει ο κίνδυνος και ο φόβος παραγωγής ρητινών. Τώρα, που η καλλιέργεια αρχίζει να επιτρέπεται πάλι, όπως ισχύει σε όλη την Ευρώπη, υπάρχει η υποχρέωση καλλιέργειας μόνο των ποικιλιών που ο καλλιεργητής μπορεί να αντλήσει από τον κοινοτικό κατάλογο.

Γενικά χαρακτηριστικά

Η κάνναβη είναι ετήσιο φυτό, ανοιξιάτικης σποράς Σε φυσιολογικές συνθήκες καλλιέργειας, το φυτό μπορεί να  φτάσει  σε ύψος τα 3-5μέτρα

 

Εικόνα 9: Αρσενικό και Θηλυκό Φυτό

Βιολογικός κύκλος

Η διάρκεια του βιολογικού κύκλου εξαρτάται και από την ποικιλία. Οι ποικιλίες που καλλιεργούνται για παραγωγή ινών έχουν βιολογικό κύκλο 60-90  ημερών  και  εκείνες  που καλλιεργούνται   για παραγωγή σπόρου  110-150 ημερών.

Μικροκλίμα

Οι καλύτερες θερμοκρασίες για την ανάπτυξή της είναι 25-28οC. Τα νεαρά φυτά αντέχουν ικανοποιητικά και σε θερμοκρασίες 2οC, η αντοχή τους όμως σε παγετό αμέσως μετά  το φύτρωμα είναι μικρή. Όταν τα φυτά έχουν αναπτύξει και το τρίτο ζευγάρι των μόνιμων φύλλων αντέχουν και σε θερμοκρασίες -5οC για 4-5 ημέρες.

Σπορά

Η κάνναβη σπέρνεται λίγο πριν από την εποχή σποράς του αραβοσίτου. Στη χώρα μας η σπορά μπορεί να κλιμακώνεται, ανάλογα με την περιοχή και το σκοπό καλλιέργειας, από τα μέσα Μαρτίου έως τις αρχές Μαΐου. Εάν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή ινών, οι γραμμές σποράς απέχουν 15-18 εκατοστά και η ποσότητα σπόρου είναι 4-5 κιλά στο στρέμμα. Εάν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή σπόρου, οι αποστάσεις των γραμμών είναι 50-60 εκατοστά και η ποσότητα σπόρου 1-2 κιλά το στρέμμα.

Καταπολέμηση ζιζανίων

Η κάνναβη δεν έχει ανάγκη μηχανικής  ή χημικής καταπολέμησης  των  ζιζανίων, αφού τα ανταγωνίζεται με  πολύ  μεγάλη  επιτυχία.

Εάν η κάνναβη σπαρθεί σε καλά στραγγιζόμενα, γόνιμα χωράφια και σε κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, θα φυτρώσει γρήγορα  και σε 4-5 εβδομάδες μετά  τη σπορά θα φτάσει σε ύψος  τα  30 εκατοστά. Μ. Στο στάδιο αυτό θα έχει καλύψει το 90% του εδάφους και σχεδόν όλα τα ζιζάνια θα αδυνατούν να αναπτυχθούν.

Άρδευση

Θα πρέπει να αρδεύεται 2-4 φορές κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής    περιόδου, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Για την παραγωγή σπόρου το 50% περίπου των αναγκών σε νερό είναι απαραίτητο στο στάδιο μεταξύ άνθησης και ωρίμανσης. Επίσης, η καλλιέργεια για παραγωγή ινών πρέπει να αρδεύεται εάν θέλουμε να έχουμε μεγάλη   ποσότητα και υψηλή ποιότητα ινών.

Συγκομιδή –Αποθήκευση

 

Εικόνα 10: συγκομιδή κάνναβης

 Οι σύγχρονες καλλιέργειες κάνναβης για παραγωγή ινών παράγουν συγχρόνως και σημαντική ποσότητα σπόρου. Η συγκομιδή γίνεται με ειδικές χορτοκοπτικές-αλωνιστικές   μηχανές όπου παραλαμβάνεται ο σπόρος και τα κανναβοστελέχη αφήνονται στον αγρό για να αποβληθεί η περίσσεια της υγρασίας. Όταν η καλλιέργεια προορίζεται για παραγωγή σπόρου η συγκομιδή γίνεται όταν τα φύλλα και ο βλαστός κιτρινίσουν, και ο σπόρος έχει αρχίσει να σκληραίνει.

Η συγκομιδή γίνεται με ειδικές θεριζοαλωνιστικές μηχανές. Μετά, με ειδικό συλλεκτικό αυτοδετικό μηχάνημα συλλέγονται τα στελέχη σε μεγάλες μπάλες και αποθηκεύονται στο υπόστεγο του καλλιεργητή μέχρι να έρθει η σειρά τους να μεταφερθούν στο εργοστάσιο προς επεξεργασία.

Αποδόσεις 

          Η απόδοση σε ξηρά στελέχη είναι περίπου 1 τόνος το  στρέμμα και η απόδοση σε ίνες  80 με 100 κιλά. Σε σπόρο η απόδοση κυμαίνεται από 80-120 κιλά.

  

Χρήσεις της βιομηχανικής κάνναβης

Η κλωστική κάνναβη και τα προϊόντα της χρησιμοποιούνται σε ευρύ φάσμα βιομηχανικών και κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων ενώ συγχρόνως τα τελευταία χρόνια προωθείται και η καλλιέργεια της ως ενεργειακό φυτό λόγω της ψηλής περιεκτικότητας σε κυτταρίνη (περίπου 60%) και τη χαμηλή περιεκτικότητα σε λιγνίνη (περίπου 7-8%)

          Οι παραγόμενες ίνες (28%) χρησιμοποιούνται για την κατασκευή σπάγκων, σχοινιών, δικτύων, υφασμάτων για σάκους, για πανιά ιστιοφόρων και για το «κανναβάτσο».

          Οι ίνες ανώτερης ποιότητας προωθούνται στην υφαντουργία, ενώ μεγάλο μέρος των υπόλοιπων ινών χρησιμοποιούνται από τη χαρτοβιομηχανία για παραγωγή χαρτιού ειδικής ποιότητας.

Από κοντές και σπασμένες, κατώτερης ποιότητας ίνες αποτελείται το «καννάβι» των υδραυλικών, που χρησιμοποιείται για τη σύνδεση των σωλήνων ύδρευσης. Οι ίνες της καννάβεως χρησιμοποιούνται ακόμα για την κατασκευή υλικών μόνωσης και υλικών οικοδομών. Κατασκευές από ίνες κάνναβης χρησιμοποιούνται στην αυτοκινητοβιομηχανία, ως μονωτικό και στεγνωτικό επίστρωμα των αυτοκινήτων.

Η εντεριώνη (shieve) των στελεχών της καννάβεως χρησιμοποιείται ως υλικό στρωμνής ζώων και ιδιαίτερα των αλόγων ιππασίας, γιατί είναι 12 φορές περισσότερο απορροφητική από το άχυρο του σιταριού, απαλή, καθόλου ερεθιστική, έχει μεγάλη διάρκεια χρησιμοποίησης, δεσμεύει την υγρασία και τις οσμές, και δεν ελκύει έντομα και τρωκτικά.

          Το υλικό αυτό, μετά τη χρησιμοποίησή του, αποτελεί ένα άριστο χουμικό-βελτιωτικό του εδάφους για ανθοκομικά φυτά και κηπευτικές καλλιέργειες.

 Οι σπόροι της κάνναβης, είναι μικροί με ελλειπτικό σχήμα, που βοτανικά είναι γνωστοί ως αχαίνια.

          Η μέση περιεκτικότητα των σπόρων σε λάδι είναι 20-35%, χρησιμοποιούνταν αρχικά μόνο για τη διατροφή των ωδικών πτηνών και το λάδι των σπόρων κυρίως στη σαπωνοποιία και στη βερνικοποιία.

          Σήμερα υπάρχει έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον και μελέτες σχετικά με την χρησιμοποίηση των σπόρων κάνναβης και των προϊόντων που παράγονται π.χ. αλεύρι, πρωτεΐνη, λάδι για ανθρώπινη χρήση λόγω της υψηλής θρεπτικής τους αξίας

Η περιεκτικότητα των ταξιανθιών και φύλλων σε κανναβινοειδή, αποτελεί έναν πολλά υποσχόμενο τομέα τελικών χρήσεων της κλωστικής κάνναβης.

Έχουν αναγνωρισθεί και απομονωθεί από τη κάνναβη περίπου 60 κανναβινοειδείς ενώσεις, από τις οποίες οι περισσότερες βρίσκονται σε ελάχιστη αναλογία. Το κανναβινοειδές που εμφανίζει ψυχοτρόπες ιδιότητες και έχει μελετηθεί ευρέως, είναι η τετραϋδροκανναβινόλη (THC), η περιεκτικότητα της οποίας στις καλλιεργούμενες ποικιλίες στην Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να είναι <0,2%.

Η κανναβιδιόλη (CBD) συναντάται σε ποσοστό 0,5 - 2 % στο πάνω 1/3 του φυτού και έχει μελετηθεί για τη θεραπευτική της δράση σε καρκίνο, διαβήτη, Αλτσχάιμερ, επιληψία κλπ. Η αναλογία THC/CBD χρησιμοποιείται για χαρακτηρισμό της υπό μελέτης κάνναβης σε φαρμακευτική ή όχι.

Εικόνα 11: Λάδι κάνναβης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.   Οδηγός καλλιέργειας κλωστικής κάνναβης στην Ελλάδα (Cannabis sativa L. )  Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης  & Τροφίμων

2. ΦΕΚ Β 929/6-4-2016 «Όροι και προϋποθέσεις καλλιέργειας ποικιλιών κλωστικής κάνναβης με περιεκτικότητα σε τετραϋδρακανναβινόλη μέχρι 0,2%»

3. ΦΕΚ Β 1174/22-4-2016 «Τροποποίηση του Τεχνικού κανονισμού ελέγχου και πιστοποίησης σπόρων προς σπορά ελαιούχων και κλωστικών φυτών»

4. Νικολαϊδης, Α. 2015. Βιομηχανική Κάνναβη. Το φυτό και η καλλιέργεια της. Εκδόσεις Αγρότυπος ΑΕ.-

5. Παπαδόπουλου, Δ. 1974. Η κάνναβις. Β έκδοσις.