Η εισήγηση "Ναός Διός Βασιλέως Λιβαδειάς" παρουσιάστηκε στις 10 Ιουνίου 2023 στην Αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Λεβαδέων στα πλαίσια του 2ου κύκλου της τροφώνιας ακαδημίας με θέμα "Λιβαδειά: η πόλη, οι πολίτες, ο πολιτισμός. Από το παρελθόν στο παρόν. Από το παρόν στο μέλλον" από την κ. Βασιλική Νιαβή.
"Το επίθετο «Βασιλέως» για τον Δία συναντάται κυρίως στο Αιγαίο και την Ιωνία και από την κυρίως Ελλάδα μόνο στη Βοιωτία. Στην Ίμβρο, στο χωριό Κάστρο, έχει βρεθεί επιγραφή με αυτό το επίθετο. Το επίθετο αυτό βρίσκεται σε νομίσματα της Λιβαδειάς και της Μυκαλησσού, τα οποία φέρουν στο πίσω μέρος έναν κεραυνό.
Ο ναός του Διός Βασιλέως βρίσκεται στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία και ιδρύθηκε στο β' μισό του 3ου αι. π.Χ. στα νοτιοδυτικά της σύγχρονης πόλης της Λιβαδειά.
Ο Παυσανίας αναφέρει ότι ανηφορίζοντας προς το μαντείο και από αυτό προχωρώντας υψηλότερα στο βουνό, είδε το ιερό της Κόρης Θήρα. Μετά το ιερό της Κόρης Θήρα είδε τον ημιτελή ναό του Διός Βασιλέως. Την εποχή που επισκέφτηκε τη Λιβαδειά ο Παυσανίας ήταν ορατό το κρηπίδωμα του ναού και μέρος του δαπέδου που ήταν στρωμένος με ογκώδους πωρόλιθους. Επίσης στον λόφο υπήρχε και το ιερό του Απόλλωνος, «Έστιν δε Απόλλωνος ιερόν», έγραφε ο Παυσανίας.
 |
| Υποθετικές θέσεις του ναού της Κόρης Θήρα, του Απόλλωνος, και του ναού με τα αγάλματα – χάρτης από το Βιβλίο « Η αρχαία Λιβαδειά» της Αιμ. Γιαννακούρου - Χατζημανόλη |
Αναφορές για το ναό έχουν γίνει από τους περιηγητές Κυριακό της Αγκώνας (1436) τον 15ο αι. και τους Ross (1834), Stephani (1837), Urlich (1837-38), Welcker (1842), Lolling (1867 - 1877) και Fabricius (1885) του 19ου αι.
Πιθανό η ανέγερση του ναού να ξεκίνησε από τους κατοίκους της Λιβαδειάς και να συνεχίστηκε από το Βοιωτικό Κοινό. Από το 245 π.Χ. έως το 235 π.Χ. οι εργασίες για το κτίσιμο του ναού διακόπηκαν και άρχισαν ξανά το 220 π.Χ., για να σταματήσουν οριστικά στο πρώτο τέταρτο του 2ου αιώνα π.Χ.
Πιθανώς, η εγκατάλειψη της προσπάθειας για την οικοδόμηση του ναού οφειλόταν στη σταδιακή μείωση της δύναμης και της σημασίας του Κοινού των Βοιωτών, στην έλλειψη χρημάτων για την κατασκευή ενός τόσου μεγάλου οικοδομήματος, αλλά στις αλλεπάλληλες πολεμικές συγκρούσεις της εποχής.
Τον περασμένο αιώνα ανακαλύφθηκε εντοιχισμένη σε κάποιο σιδηρουργείο της πόλης μεγάλη οικοδομική επιγραφή του ναού που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Χαιρώνειας. Η επιγραφή είναι ελληνιστικής εποχής και αποτελείται από 188 στίχους. Σύμφωνα με την επιγραφή οι βοιωτάρχες είχαν αναθέσει τον έλεγχο των εργασιών στους τεχνικούς του δημοσίου « τους ναοποιούς» και τον έλεγχο των δαπανών στους « κατόπτας».
 |
|
Η στήλη στο Μουσείο Χαιρώνειας |
Σε περίπτωση που ο εργολάβος δεν συμμορφωνόταν με τις υποχρεώσεις του, οι ναοποιοί είχαν το δικαίωμα να του επιβάλλουν πρόστιμο και να διακόπτουν κάθε συνεργασία μαζί του.
Ο ναός ήταν κολοσσικού μεγέθους, από τους μεγαλύτερους που θα κτίζονταν ποτέ στον ελλαδικό χώρο, διαστάσεων 60Χ 23 μ. Ήταν στον τύπο του περίπτερου με 6 κίονες στις στενές και 12 στις μακρές του πλευρές.
 |
|
Η κάτοψη του ναού: εικ. Χρ. Κανελλόπουλος |
- Ο Παρθενώνας έχει διαστάσεις: 69.61 Χ 30,8 μ.
- Ο ναός του Διός στην Ολυμπία έχει διαστάσεις: 64,12 Χ 27,66
 |
| 3D αναπαράσταση του ναού Φωτ.: Χρύσανθος Κανελλόπουλος – Δημήτρης Τσαλκάνης |
Στο λόφο του Προφήτη Ηλία στην αρχαιότητα υπήρχε μαρμάρινη κρήνη με κρουνούς σε σχήμα λεοντοκεφαλής, χάρισμα κάποιου ευλαβούς στο θεό και στην πόλη. Η αναθηματική στήλη ανακαλύφθηκε στο σπίτι του Ανδρέα Βασιληά στη συνοικία Ζαγαρά. Η επιγραφή IG VII 3099 της αναθηματικής στήλης λέει τα εξής: «…ύδωρ και τα κρατηρίδια και λεοντόρουνα και το περί την κρήνη έσω κατασκεύασμα παν και το εις αυτήν ύδωρ και των ιδίων τω θεώ και τη πόλει…»
Η καταστροφή της πόλης από το Σύλλα το 86 π.Χ. κατέστρεψε και το ναό. Επίσης σημαντικές ήταν οι φθορές στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ενώ στα σύγχρονα χρόνια πλήθος αρχιτεκτονικών μελών μεταφέρθηκαν από το ναό για να χρησιμοποιηθούν στην ανοικοδόμηση οικιών και ναών.
Το 1969 η Αρχαιολογική Υπηρεσία με τους Ν. Φαράκλα και Στ. Βαλλά πραγματοποίησε ανασκαφική έρευνα που αποκάλυψε τμήμα του νότιου τοίχου του κρηπιδώματος του ναού.
 |
| Νότιος τοίχος του κρηπιδώματος του ναού |
Από το σωρό των αχρησιμοποίητων ογκόλιθων και της αρχαίας λατύπης, που προήλθε από την επιτόπου λάξευση των λίθων του ναού, ανασύρθηκαν και διάφορα δωρικά αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκαν σε άλλο ναό, ίσως παλιότερο του μεγάλου, ο οποίος ήταν πιθανώς αφιερωμένος στον Κρονίδη Δία και την Ήρα, σύμφωνα με την αναφορά του Παυσανία και ο οποίος έχει ταυτιστεί από την Αλπέρ Τούρνερ, αρχαιολόγο, υπεύθυνο των ανασκαφών των Δελφών, της αναπαράστασης του αρχαιολογικού χώρου και πρώτη διευθυντρια του Μουσείου.
 |
| Βόρεια πλευρά |
Το 1997 με πρωτοβουλία και χρηματοδότηση του Δήμου Λεβαδέων, επί δημάρχου Χ. Παλαιολόγου, υπό την εποπτεία της Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ξεκίνησαν εργασίες καθαρισμού και συλλογής των αρχιτεκτονικών μελών του ναού, που είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη αποκάλυψη της κάτοψης του ναού για πρώτη φορά από την εποχή της κατασκευής του.
 |
| ΒΑ γωνιά του ναού |
Στη βόρεια πλευρά του αποκαλύφθηκε τμήμα των θεμελίων του ναού, καθώς και το μεγαλύτερο τμήμα της κρηπίδας Στο πλαίσιο των παραπάνω εργασιών ανασύρθηκαν, κατεγράφησαν και φωτογραφήθηκαν 502 αρχιτεκτονικά μέλη. Τα 464 αρχιτεκτονικά μέλη ήταν κατασκευασμένα από ντόπιο γρανίτη, είτε από φαράγγι του Ξηριά είτε από τη Σούρπη - τη σημερινή Ανάληψη. Τα υπόλοιπα 37 αρχιτεκτονικά μέλη ήταν από πωρόλιθο από τον οποίο είχε εξολοκλήρου κατασκευαστεί η θεμελίωση του δαπέδου. Επρόκειτο για δομικούς λίθους διαστάσεων 2,43 - 2,45 μ. Χ 0,42μ. που φέρουν χαρακτηριστικούς αγκώνες ανάρτησης. Βρέθηκε και ένα τμήμα σπονδύλου κίονα διαμέτρου 1,90 μ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η περισυλλογή κομματιών από μολύβι και σίδερο που χρησιμοποιούσαν για τη σύνδεση των δομικών λίθων. Μετά τον καθαρισμό αποκαλύφθηκε η κάτοψη του ναού και διαπιστώθηκαν για πρώτη φορά με ακρίβεια οι διαστάσεις του.
 |
| Δομικοί λίθοι δαπέδου |
 |
| Οικοδομικό υλικό με αγκώνες ανάρτησης |
Γνωρίζουμε ότι τα κυριότερα ιερά του Δία βρίσκονταν στην ύπαιθρο, στις κορυφές και στους πρόποδες των βουνών. Ο Δίας που λατρευόταν στις κορυφές των βουνών είναι θεός του καιρού, στον οποίο γίνονταν οι θυσίες με την ελπίδα να βρέξει για να καρπίσει η γη. Δίπλα σε αυτό συχνά λατρευόταν κάποιος με χθόνιο χαρακτήρα, στη προκειμένη περίπτωση ο Τροφώνιος.
Σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου ο Τροφώνιος ήταν γιος του Διός. Η συνύπαρξη του Δία με τον χθόνιο Τροφώνιο ήταν απαραίτητη προκειμένου οι πιστοί να εξασφαλίσουν την ευφορία της γης και από τον ουρανό και από τη γη.
Υπήρχαν δυο περίοδοι που Τροφώνιος ταυτιζόταν με τον Δία. Η πρώτη ήταν σχετικά μικρής διάρκειας, κατά τη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ. και στην αρχή του 1ου αι.. Η δεύτερη ξεκίνησε αργά τον 2ο αι. μ.Χ. ίσως με την επανάληψη των Τροφωνίων.
Η ανάπτυξη της σχέσης ανάμεσα στον Τροφώνιο και τον Δία αντικατοπτρίζεται στις κοινές προσφορές και στους δύο θεούς. Η σύνδεση και των δυο λατρειών υποδηλώνεται και από μια αναθηματική επιγραφή του τέλους του 3ου αι. π.Χ. στον Τροφώνιο
Σύμφωνα με το συγγραφέα και ερευνητή κ. Στάθη Βαλλά στο ανατολικό τμήμα του γήλοφου, του Προφήτη Ηλία υπάρχει μια έκταση με ιδιαίτερη σημασία. Υπάρχει ένα ήδη διαμορφωμένο αρχαίο τέμενος. Εκεί διασώζεται ένας αρχέγονος βωμός, και ένα ιερό δέντρο. "Αρχέγονος πυριτολιθικός Βωμός, σε δυώνυμη ζεύξη, με ένα αείζωο Ιερό Δέντρο. Έναν Ερινεό. Μια Αγριοσυκιά.
 |
| Ερινεός- αγριοσυκιά |
Πάνω στον αρχέγονο Βωμὸ, και κάτω από το ἀείζωο Ἱερὸ Δέντρο, τον Ερινεό, σήμερα, διακρίνεται σκαλισμένη μία γνωστὴ ἀπὸ τον Ὅμηρο ‘’βώμειος ἔδρη.’’ Δηλ. μια βάση μικρού ξόανου πάνω σε βωμό.
Προτάθηκε ὅτι σ’ αυτήν ἀκριβῶς την συγκεκριμένη έδρη – βάση, ἦταν τοποθετημένο τὸ ξόανο του Τροφώνιο, το οποίο φερόταν ως έργο του μυθικού Δαίδαλου, και το οποίο αναφέρεται από τον Παυσανία.
Ο Ερινεός είναι το Ιερό Δέντρο των Θρησκευτικών Επιφανειών. Έχει σταθερή και αναπόσπαστη παρουσία σε όλα τα Θρησκευτικά Συστήματα. Από την αρχαία Ελλάδα, την Αμερική, την Πολυνησία, μέχρι τον Βουδισμό, και τον Χριστιανισμό. Αυτό λοιπόν το εκπληκτικό και μοναδικό Ιερό Δέντρο, που έφτασε ζωντανό από την αρχαιότητα, ως την σημερινή εποχή, οι αρχαίοι ιερείς, το είχαν σε χρήση κατά το Δρώμενο, που συνέβαινε κάποτε στο Μαντείο του Τροφωνίου…»
 |
| Ανατολική πλευρά του ναού |
 |
| Δυτική πλευρά - κρυμμένη στη βλάστηση |
Στα ναό του Διός Βασιλέως ετελούντο γιορτές προς τιμήν του Διός, τα Βασίλεια, τον μήνα Παμβοιώτιο που αντιστοιχεί στον δικό μας Οκτώβρη
Ο Διόδωρος Σικελιώτης αναφέρει ότι πριν τη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. οι Θηβαίοι στρατηγοί Πελοπίδας και Επαμεινώνδας ζήτησαν τη βοήθεια του Τροφώνιου Μαντείου, το οποίο τους έδωσε προφητεία νίκης που εμψύχωσε το στρατό και τους διέθεσε την ασπίδα του Αριστομένους και τους υπέδειξε να στήσουν τρόπαιο. Ο Επαμεινώνδας ακολούθησε τον χρησμό και νίκησαν τους Σπαρτιάτες και σε ανάμνηση αυτής της νίκης ίδρυσαν τα Βασίλεια.
Παρόλο που είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί ο χρησμός, υπάρχει ανεξάρτητη μαρτυρία, ότι οι αγώνες που ονομάζονταν Βασίλεια γίνονταν στη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ. Δύο βοιωτικές επιγραφές του 4ου αι. π.Χ. αναφέρονται σε νίκες στα Βασίλεια προς τιμή του Διός Βασιλέως, καθώς και σε απελευθερώσεις δούλων που αφιερώνονταν στον Δία Βασιλέα και στον Τροφώνιο. Αυτή η μαρτυρία υποδεικνύει ότι η λατρεία του Διός Βασιλέως ήταν διαδεδομένη στη Λιβαδειά ήδη από τον 4ο αι. π.Χ. και πριν την ανέγερση του ναού του Διός Βασιλέως.
Υπεύθυνος για την διοργάνωση των αγώνων στα Βασίλεια ήταν ο αγωνοθέτης και έπρεπε να ήταν κάτοικος της Λιβαδειάς, τον οποίο επέλεγε κάθε φορά το Κοινό των Βοιωτών.
Ανάμεσα στους αγώνες της γιορτής περιλαμβάνονταν διαγωνισμοί σαλπιγκτών και κηρύκων, που κρίνονταν με βάση τη δύναμη του σαλπίσματος ή τη δύναμη και τη μελωδικότητα της φωνής και διαγωνισμοί ραψωδών.
Κάποιοι από τους γυμνικούς αγώνες ήταν δόλιχος παίδων και ανδρών, δηλ. αγώνες δρόμου αντοχής, κατά τους οποίους οι δολιχοδρόμοι για να εξοικονομήσουν δυνάμεις δεν κουνούσαν τα χέρια τους, αλλά κρατούσαν τους βραχίονες κολλημένους στον κορμό. Η απόσταση αυτών των δρόμων κυμαινόταν από 1300 περίπου μέτρα μέχρι 4500 μέτρα.
Διεξαγόταν το παγκράτιο παίδων, δηλ. αγώνες πυγμαχίας και πάλης, και το πένταθλο ανδρών, που περιλάμβανε άλμα, δίσκο, στάδιο, ακόντιο και πάλη.
Οι ιππικοί αγώνες μεταξύ άλλων περιείχαν τον αποβάτη αγώνα, κατά τον οποίο ο πλήρως οπλισμένος αθλητής πηδούσε από κινούμενο άρμα και συνέχιζε πεζός με αγώνα δρόμου, τη συνωρίδα πώλων, και τη συνωρίδα τελεία, δηλαδή αγώνα άρματος που το έσερναν δυο ίπποι, πώλοι στην πρώτη περίπτωση.
Γίνονταν ακόμη οι αγώνες του τελείου κέλητος και του πωλητού κέλητος, δηλαδή αγώνες ταχύτητος με άλογο ή πουλάρι και αρματοδρομίες με άλογα ή πουλάρια.
Στη διάρκεια της γιορτής σχηματιζόταν πομπή από παρθένες κανηφόρες. Αυτές ήταν νέες που είχαν το τιμητικό αξίωμα να μεταφέρουν πάνω στο κεφάλι τους τα ιερά κάνιστρα, που είχαν μέσα τα ιερά αντικείμενα για το τελετουργικό. Οι νέες πριν την πομπή έπρεπε να εξαγνιστούν στις πηγές της Έρκυνας. Όπως μας λέει ο Πλούταρχος η παρθένος Αριστόκλεια, από την Αλίαρτο, είχε λουστεί στις πηγές της Έρκυνας προκειμένου να «κανηφορήσει τω Διί τω Βασιλέα».
Έχω βρεθεί πολλές φορές εκεί και έχω διαπιστώσει ότι έρχονται άνθρωποι, Λιβαδείτες, όλων των ηλικιών, παιδιά με τους γονείς τους και δεν ξέρουν τι είναι αυτός ο χώρος. Και όταν τους λες κάποια πράγματα εκπλήσσονται , «δεν το ξέραμε» λένε. Έχω δει όμως και ξένους επισκέπτες, ομάδες ή και μεμονωμένους να επισκέπτονται το ναό και να γνωρίζουν πάρα πολλά.
Δυστυχώς δεν είναι λίγες οι φορές που έχω δει μηχανές μοτοκρος να διασχίζουν το ιερό.
«Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον».
 |
| Ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρέθηκαν υπήρχαν και βάσεις αγαλμάτων. Αυτό το μαρτυρούν οι λαξευμένες τρύπες |
 |
| " ΕΥΒΟΛΗ ΧΑΙΡΕ" |
 |
| Χώρος συγκέντρωσης αρχιτεκτονικών μελών από το ναό |
 |
| φωτ. 2015 |
 |
| φωτ. 2021 |
 |
| φωτ. 2023 - η μεγάλη πέτρα, μετά από χιλιάδες χρόνια, σπασμένη |
Βιβλιογραφία:
- Παυσανίου Ελλάδος Περιηγήσεις - Εκδοτική Αθηνών
- Αναστασία Γκαδόλου: Εισήγηση της αρχαιολόγου στο Συνέδριο της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών το 2000 με θέμα "Ο ναός του Διός Βασιλέως
- Αιμιλία Λ. Γιαννακούρου – Χτζημανόλη « Η αρχαία Λιβαδειά»
- Βαλλάς Στάθης: "Το άντρο του Τροφωνίου"
- Νικολάου Άννα: Οι γιορτές της αρχαίας Βοιωτίας
