Μινύες, τα αποστραγγιστικά και αντιπλημμυρικά έργα στη λίμνη Κωπαΐδα

Το Σάββατο 25 Ιανουαρίου 2020 , στην 7η συνάντηση του Λαϊκού Πανεπιστημίου με την επωνυμία "τροφώνιος ακαδημία" στα πλαίσια της Α΄θεματικής ενότητας "Κωπαΐδα: φυσικό και ανθρωπογενές σύστημα" παρουσιάστηκε η εισήγηση "Μινύες, τα αποστραγγιστικά και αντιπλημμυρικά έργα στη λίμνη Κωπαΐδα" από την κ. Βασιλική Νιαβή.

Α. Η λίμνη Κωπαΐδα 

Πριν από 10 εκατομμύρια χρόνια ένα τεκτονικό βύθισμα δημιούργησε τη λεκάνη της Κωπαΐδας που αποτελεί τμήμα του Φωκικού – Βοιωτικού Πεδίου, που αρχίζει από τη Γραβιά, υψόμετρο 300μ.,  διέρχεται από την Τιθορέα, τη Χαιρώνεια, την Κωπαΐδα και καταλήγει στην στις λίμνες Υλίκη και Παραλίμνη, υψόμετρο 51,20 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. 

Εικόνα 1: από το φωτ. άλμπουμ Α. Μαζαράκη: «Κωπαΐδα: το σήμερα του παρελθόντος»

Το 11.500 π.Χ. λιώνουν οι πάγοι και  ανεβαίνει η στάθμη των υδάτων της γης. Οι έντονες βροχοπτώσεις και το  λιώσιμο των πάγων, πλημμύρισαν το λεκανοπέδιο μετατρέποντάς το σε λίμνη.

Η λίμνη στο πέρασμα των αιώνων είχε διάφορα ονόματα, όπως:Κηφησίς, Λευκωνίς, Αλιαρτίς, Ογχηστίς, Ελευσίς, Ακραιφνίς, Ορχομενία και Κωπαΐς.Στην Κωπαΐδα λίμνη έριχναν τα νερά τους ο Κηφισός, η Έρκυνα, ο Φάλαρος, ο Κωράλιος, ο Τρίτων ο Λόφις ο Ολμειός, ο Μέλας, που δημιουργείται από τις 69 Καρστικές πηγές που αναβλύζουν από το  Υφάντειο όρος   και πολλά ξεροπόταμα.

Εικόνα 2: φωτ. περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα – τεύχος 16

Ονομαστά ήταν τα  χέλια της καθώς και τα αλιάρτια σχοινιά.Οι κάτοικοι των 66 παραλίμνιων οικισμών και πόλεων ήταν γεωργοί, βοσκοί, κυνηγοί και ψαράδες.

Η λίμνη είχε τα καλύτερα αυλικά καλάμια, ακόμα και ο θεός Πάνας από τα καλάμια της έφτιαχνε τους αυλούς του.

Εικόνα 3: Ο θεός Πάνας με τον αυλό του

 Στους λόφους στη Βορειοδυτική και Νοτιανατολική πλευρά της λίμνης με τα χρόνια σχηματίστηκαν καταβόθρες και σπήλαια με σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Στη βόρεια πλευρά της άλλοτε λίμνης έχουν βρεθεί πάνω από 70 καταβόθρες και σπηλαιοκαταβόθρες που λειτουργούσαν ως ρουφήχτρες νερών σε περίοδο βροχοπτώσεων. Σήμερα  όλες οι καταβόθρες είναι  ανενεργές.

Εικόνα 4 :σταλακτίκες σε σπήλαιο κοντά στην Αλίαρτο - Ν. Λελούδας : «Εξερευνώντας την υπόγεια Ελλάδα»

Λόγω των σεισμών τα όρη γύρω από τη λίμνη  διερράγησαν και από τις ρωγμές έφευγαν τα νερά της, τα οποία μπορεί να εμφανίζονταν πιο κάτω ή συγκοινωνούσαν υπογείως με την Υλίκη και Παραλίμνη και άλλα έφτανα στον ευβοϊκό κόλπο. Επίσης τα νερά χάνονταν και από τις καταβόθρες.

Εικόνα 5: Σπηλαιοκαταβόθρα

Εικόνα 6: φωτ. Ν. Λελούδας  « Εξερευνώντας την υπόγεια Ελλάδα» - Σταλακτίτες

 Το χειμώνα  η στάθμη ανέβαινε 3 -6 μ. και το καλοκαίρι τα νερά έφευγαν δια μέσου των ρωγμών και των καταβόθρων. Οι κάτοικοι δεν μπορούσαν να καλλιεργήσουν τη γη, μιας και το χειμώνα πλημμύριζαν τα χωράφια τους. Το δε καλοκαίρι, από τα λιμνάζοντα νερά της,  υπέφεραν από ελονοσία.

Εικόνα 7:Τα υδρογραφικά δίκτυα που τροφοδοτούν την Κωπαΐδα, η έκταση της λίμνης κατά το θέρος και το χειμώνα, καθώς και τα σημαντικότερα και αναχώματα για την αποστράγγισή της  (κατά Knauss)

Εικόνα 8:φωτ. άλμπουμ Α. Μαζαράκη: «Κωπαΐδα: το σήμερα του παρελθόντος»

Β. Ο βασιλιάς Ορχομενός για να δώσει λύση στο πρόβλημα που μάστιζε την περιοχή του αποστράγγισε τη λίμνη

Οι Μινύες έφτιαξαν διώρυγες - κανάλια - όπου διοχέτευαν τα νερά των ποταμών που έριχναν τα νερά τους στη λίμνη.

Το δίκτυο είναι σήμερα αντικείμενο μελέτης επιστημόνων- ερευνητών, στους οποίους προκαλούν θαυμασμό οι τεράστιες τεχνικές γνώσεις των ανθρώπων της μακρινής εποχής.Το 1892 ο Μ. Καμπάνης   μαζί με τον μηχανικό Lallier υποστηρίζουν ότι οι Μινύες είχαν χωρίσει τα εκχυνόμουνα ύδατα σε τρεις διώρυγες.Ο Τζων Κνάους μελέτησε τα «Υστεροελλαδικά υδραυλικά έργα», στα οποία περιλαμβάνεται και η βόρεια διώρυγα, ή Διώρυγα των Μινύων, καθώς και ο καθηγητής Γεωλογίας Ηλίας Μαριολάκος.   Σήμερα μόνο τη βόρεια διώρυγα μπορεί κανείς να δει.  

Οι Μινύες σύμφωνα με τους μελετητές έφτιαξαν τρεις διώρυγες:

•       τη βόρεια διώρυγα, ή «Διώρυγα των Μινύων»
•       τη  κεντρική διώρυγα και την  
•        τη νότια διώρυγα.                                                  

 

Εικόνα 9: Διώρυγες - καταβόθρες

Η Βόρεια διώρυγα ξεκινούσε από τονΟρχομενό και περνούσε από Ολμώνες- Κώπες – Κάστρο Γλα και διοχέτευε τα νερά στις καταβόθρες του νοτιοανατολικού άκρου της λίμνης.Στη βόρεια διώρυγα έριχναν τα νερά του Κηφισού ποταμού και του Μέλανα. Είχε μήκος 25χλμ., πλάτος 40 μ. και βάθος 2 έως 3 μ.Κατασκευάστηκε να είναι  1,5 -2 μ. υψηλότερα από τον πυθμένα της αποξηραμένης λίμνης. Είχε σταθερή κλήση  0,1 τις χιλίοις, δηλ. για κάθε χιλιόμετρο είχε διαφορά ύψους  10 cm. Συνολική διαφορά ύψους 2,5 μ.  στα 25 χιλ. της διώρυγας.

Εικόνα 10: Διώρυγα των Μινύων

Είχαν κατασκευάσει αντιπλημμυρικά αναχώματα για να προστατεύουν την πεδιάδα από  την υπερχείλιση του νερού της  διώρυγας. Σε απόσταση 40 μ. από τη διώρυγα κατασκεύασαν κυκλώπεια τοιχώματα γεμισμένα με θαλάσσια άργιλο για στεγανότητα  2,5 μ. πάχους. Σε σημεία που οι όχθες του  ήταν χαμηλές έχτιζαν και δεύτερο ανάχωμα. Τα αναχώματα είχαν ύψος 3,5- 4μ. και πλάτος στη βάση 35μ. και στην κορυφή 30 μ. Ο δρόμος Κάστρο – Ορχομενό περνά σε κάποια σημεία επάνω στο ανάχωμα.

       Εικόνα 11: Ανάχωμα δίπλα στο δρόμο Ορχομενού – Κάστρου, στο φούρνο Ζανιά

Ο πυθμένας της διώρυγας είχε επενδυθεί με άργιλο και χούμος για απόλυτη στεγανότητα. Ακόμη και σήμερα το νερό κυλάει χωρίς διαρροές.Ο χούμος αποτελεί συνήθως ένα λεπτό μαύρο στρώμα με κολλοειδή υφή και λειτουργεί  «στεγανοποιητικά».

Ο χούμος δημιουργείται από τα φύλλα που πέφτουν κάθε χρόνο, τα υπολείμματα κλαδιών και ριζών καθώς και από τα απορρίμματα και υπολείμματα των ζωικών οργανισμών. Την αποσύνθεση των υπολειμμάτων αυτών αναλαμβάνουν διάφοροι μικροοργανισμοί και βακτηρίδια. 

Εικόνα 12: Τομή των αναχωμάτων της Κωπαΐδας κατά τον Knauss – φωτ. από το βιβλίο ΚΠΕ «Γεωμυθολογικά Μονοπάτια» του ΚΠΕ Στυλίδας

Σύμφωνα με τον μελετητή Knauss η  Βόρεια διώρυγα ήταν πλωτή για  τις μεταφορές των παραλίμνιων κατοίκων.

Εικόνα 13: Φανταστική αναπαράσταση της χρήσης του καναλιού για μεταφορές κατά Knauss  φωτ. από το βιβλίο του ΚΠΕ Στυλίδας Γεωμυθολογικά Μονοπάτια» - Η. Μαριολάκος 

Στην κεντρική διώρυγα διοχέτευαν τα νερά της Έρκυνας, στην περιοχή της Ράχης. Περνούσε από το χωριό Μαυρόγεια και διέσχιζε την Κωπαΐδα ώσπου συναντούσε την τρίτη διώρυγα. Το νερό στο κεντρικό κανάλι έρρεε 2 - 2,5 μ. ψηλότερα από την πεδιάδα.  Οι Μινύες σκόπιμα έβαλαν την στάθμη του νερού πιο ψηλά, ώστε οι καλλιέργειες να ποτίζονται με την δύναμη της βαρύτητας.Και αυτή η διώρυγα – κανάλι -  συνοδεύονταν με αντιπλημμυρικά αναχώματα.

Στην τρίτη διώρυγα διοχετεύονταν τα νερά των ποταμών Φάλαρου, του Τρίτωνος και Κοράλιος και πολλών χειμάρρων του Ελικώνα. Η τρίτη διώρυγα περνούμε τη νησίδα Γλα από τα νότια και χυνόταν στην πρώτη διώρυγα. Και αυτή η διώρυγα είχα αντιπλημμυρικά αναχώματα. 

Στα βόρεια της λεκάνης, κοντά στον Ορχομενό, είχαν κατασκευάσει πρόχωμα ύψους 2μ. και μήκους 1,3 χλμ. στερεωμένο με τείχος, δηλ έφτιαξαν μια τεχνητή λίμνη 12 χιλιάδων κυβ. μέτρων. Την τροφοδοτούσε με νερό ο Μέλανας ποταμός, ίσως να είναι η λίμνη Βοηδρία σύμφωνα με τον Στράβωνα. Το νερό της τροφοδοτούσε τη βόρεια διώρυγα όταν δεν ήταν αρκετό για τις καλλιέργειες αλλά και για να συνεχίσει να είναι πλωτή.    Στη λίμνη ευδοκιμούσαν θρεπτικά υδρόβια φυτά και καλαμιές. Είναι πιθανόν να προσφερόταν η λίμνη και για ιχθυοκαλλιέργεια.

Οι Μινύες για την καλύτερη αποχέτευση των υδάτων βάθυναν κάποιες φυσικές καταβόθρες που υπήρχαν και κάποιες άλλες επένδυσαν με προστατευτικό τοίχο τα τοιχώματά τους. Σύμφωνα με τον σπηλαιολόγο Λελούδα τέτοιες καταβόθρες υπάρχουν πάνω από τριάντα (30).

Εικόνα 14: Μεγάλη Καταβόθρα ή Σπηλιά του Ηρακλή

Μία από τις καταβόθρες στα νοτιονατολικά της λίμνη ήταν η Μεγάλη Καταβόθρα ή Σπηλιά του Ηρακλή, στο Νέο Κόκκινο. Το νερό που έφτανε εδώ έφευγε από εδώ υπόγεια και έβγαινε μετά 4 χιλιόμετρα περίπου στο Σκροπονέρι. Και αυτή η καταβόθρα έχει κλείσει από  χώμα και άλλες φερτές ύλες.Το δε προστατευτικό τοίχος της,  που έφτιαξαν οι Μινύες, είναι υπό κατάρρευση. Η Μεγάλη Καταβόθρα συνδέεται με τον μύθο για την καταστροφή των αποστραγγιστικών έργων των Μινύων από τον Ηρακλή, που θα δούμε πιο κάτω.

 

Εικόνα 15: Επένδυση των τοιχωμάτων της Μεγάλης Καταβόθρας  

Πολλές από τις καταβόθρες σήμερα χρησιμοποιούνται ως στάνες, αλλά και εξωκλήσια.      

Εικόνα 16 :εξωκλήσι Αγίου Αθανασίου του Νέου

Επειδή  στο βορειοανατολικό στενό της Κωπαΐδας τα νερά ήταν βαθιά και δεν μπορούσαν να αποστραγγιστούν,  οι Μινύες  έσκαψαν συμπαγή βράχο, που βρίσκεται στη θέση Κεφαλάρι, μια υπόγεια σήραγγα, μήκους 2.230 μέτρων, πλάτους 1,50 μ. και ύψους 1,80 μ., με ανακουφιστικό τρίγωνο στην οροφή της σήραγγας,  και διοχέτευαν τα νερά στη θάλασσα, στην περιοχή της Λάρυμνας.

 

Εικόνα 17: Είσοδος τεχνητής σήραγγας

 

Δεξιά και αριστερά της διαδρομής υπάρχει ένα πλήθος από μικρά τούνελ που τα περισσότερα συναντούν μετά από κάποιες ελικοειδείς διαδρομές και πάλι στο κεντρικό διάδρομο της καταβόθρας

 Εικόνα 18: κατάβαση σπηλαιολόγου σε φρεάτιο – από το βιβλίο «Υπόγεια Ελλάδα» Ν. Λελούδας

 Σε αυτή τη σήραγγα έφτιαξαν και 16 κάθετα ανοίγματα – φρεάτια- σε απόσταση το καθένα 100 μέχρι και 200 μέτρα το ένα από το άλλο.

            

                                          Εικόνα 19 : φρεάτιο

  Τα φρεάτια είχαν βάθος από 18 έως 60 μέτρα, ανάλογα με την διαμόρφωση του εδάφους. Κατεβαίνοντας στα φρεάτια έσκαβαν δεξιά και αριστερά και με αυτό τον τρόπο κατασκεύασαν τη σήραγγα.

Εικόνα 20:  Φρεάτιο φωτ. άλμπουμ Α. Μαζαράκη: «Κωπαΐδα: το σήμερα του παρελθόντος»

Εικόνα 21: Φρεάτιο δίπλα στο δρόμο γεμάτο σκουπίδια

 

           Η τεχνητή Καταβόθρα ερευνήθηκε από τους σπηλαιολόγους Νίκο Λελούδα και Στάθη Παυλίδη  αρχές της δεκαετίας του 80, και όπως λένε και οι ίδιοι μετά από πολύ ψάξιμο, επιμονή, ανάμεσα στις τόσες φυσικές καταβόθρες που υπήρχαν στην Κωπαΐδα. Ο σπηλαιολόγος Νίκος Λελούδας στο βιβλίο του "Υπόγεια Ελλάδα" αναφέρει μεταξύ άλλων ότι "η λειτουργία της εταιρείας ΛΑΡΚΟ στην περιοχή είχε ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει σήμερα πια στο σύνολό του αυτό το θαυμαστό έργο, το οποίο λειτούργησε για 2000 χρόνια, τουλάχιστον, μέχρι την εποχή των Ρωμαίων, με ελάχιστη συντήρηση. Κάποια στιγμή προφανώς η σήραγγα προφανώς έφραξε, λόγω της ολοκληρωτικής έλλειψης συντήρησης, και, σαν αποκορύφωμα, τα τελευταία 50-60 χρόνια , επειδή ακριβώς από πάνω της λειτουργούν οι στοές και οι επιφανειακές εργασίες της προαναφερθείσας εταιρείας, με την ανάλογη χρήση εκρηκτικών και βαρέων μηχανημάτων, έχει καταρρεύσει σε μεγάλο μήκος της, μ' αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή να " σώζονται" λιγότερο από 350 μέτρα οριζόντια σήραγγας από την είσοδό της. 

 Εικόνα 22: Το εσωτερικό της τεχνητής σήραγγας- το ανακουφιστικό τρίγωνο της οροφής

Επίσης, σήμερα, συναντάμε  εξωτερικά πια, πια, γύρω στα 8 πηγάδια της 9 μόνο πλέον) ακολουθώντας τη νοητή γραμμή από την  είσοδό της προς τη θάλασσα. Είναι αξιοθαύμαστο με πόση ακρίβεια είχαν υπολογίσει τη θέση των πηγαδιών, ώστε να πέσουν στην υπόγεια στοά. Από αυτά μόνο τα 4 δεν είναι βουλωμένα και μπορεί να δει κανείς μέχρι τον πάτο τους. ..... Όλα αυτά έγιναν την εποχή του χαλκού από έναν πολιτισμό που άκμασε την ίδια εποχή με τον μυκηναϊκό πολιτισμό..... Άλλος ένας λόγος που τα 16 φρεάτια - πηγάδια της τεχνητής σήραγγας, έχουν διασωθεί ελάχιστα είναι ότι η διάνοιξη του σύγχρονου δρόμου από το Νέο Κόκκινο προς Λάρυμνα έχει κατασκευαστεί σχεδόν επάνω τους, εντελώς, παράλληλα και σε απόσταση 2-3 μέτρων, μόλις, από τη νοητή γραμμή των πηγαδιών, (και φυσικά της σήραγγας από κάτω τους) με αποτέλεσμα όλα τα μπάζα από τη διάνοιξη του δρόμου να έχουν πέσει ή ριχτεί σκόπιμα ( η εύκολη λύση) μέσα στα πηγάδια, βουλώνοντάς τα φυσικά, εντελώς! " 

Μελετώντας το έργο των Μινύων ο καθηγητής H. Μαριολάκος συμπεραίνει : ότι οι αρχαίοι Μινύες είχαν  οπωσδήποτε προϋπάρχουσα εμπειρία, καθώς επίσης υδραυλικές και γεωτεχνικές γνώσεις πάνω στο αντικείμενο. Επίσης θα πρέπει να είχαν γνώσεις σχετικά με τις μεταφορές, την οργάνωση εργοταξίου, τη σίτιση, τη διανομή, τον εντοπισμό των ειδικών εδαφών, τη λατόμευση, τα εργαλεία, τα μηχανήματα, κλπ.

Η τεχνική που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι Μινύες για την κατασκευή χωμάτινων φραγμάτων είναι ίδια ακριβώς με αυτήν που διδάσκεται σήμερα στα Πανεπιστήμια και στα Πολυτεχνία όλου του κόσμου. Θεωρείται το αρχαιότερο στην Ευρώπη και ίσως το μοναδικό, γιατί τα πιο πολλά έργα της εποχής εκείνης ήταν αντιπλημμυρικά και όχι αποστραγγιστικά. Ακόμα και σήμερα αποτελούν για τους επιστήμονες θέμα μελέτης.

Εικόνα 23: Ίχνη από τη χαρτογράφηση των Ιταλών σπηλαιολόγων το 1973 της διαδρομής της Μεγάλης Καταβόθρας

Μπορείτε να διαβάσετε όλη την εισήγηση στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://drive.google.com/file/d/1wIMyxB7XMMeTyZZ3V-jEvqYxQI4M7R6F/view?usp=sharing