Τριώδιο και Σαρακοστή

Το Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2023 στην αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Λεβαδέων το μέλος της τροφώνια ακαδημίας Αλαφογιάννη Βασιλική  παρουσίασε την εισήγησή της με θέμα «Το τριώδιο και η Σαρακοστή» με αφορμή τις Απόκριες, στα πλαίσια του 2ου κύκλου της θεματικής ενότητας  «Λιβαδειά: Η πόλη, οι πολίτες, ο πολιτισμός. Από το παρελθόν στο παρόν. Από το παρόν στο μέλλον».

 

Το Τριώδιο είναι η περίοδος της  προετοιμασίας για την μεγάλη Τεσσαρακοστή, και  έχει πάρει την ονομασία του από το ομώνυμο εκκλησιαστικό βιβλίο.                                                                                                 Το τριώδιο ανοίγει την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και κλείνει το πρωί του μεγάλου Σαββάτου.

Την παραμονή της Κυριακής στον εσπερινό ο ιερέας αφήνει το βιβλίο του τριωδίου μπροστά στην εικόνα του χριστού και τότε  κατεβαίνει ο ιεροψάλτης  ο οποίος προσεύχεται κι αφού κάνει τρεις μετάνοιες σκύβει και το παίρνει. Στη συνέχεια το τοποθετεί στο αναλόγιο του πάνω στο ψαλτήρι και παραμένει εκεί σε όλη τη διάρκεια της σαρακοστής ως το πρωί του μεγάλου Σαββάτου.                                                                          

Οι  ύμνοι που ψάλλονται κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, περιέχουν τρεις ωδές,  σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ύμνους της εκκλησίας, οι οποίοι έχουν εννέα ωδές.

Την περίοδο του τριωδίου τη χωρίζουμε σε τρεις περιόδους , τρεις βδομάδες οι οποίες ονομάζονται  προσφωνήσιμοι.                                                       Λέγονταν έτσι γιατί παλιά προσφωνούσαν , διαλαλούσαν  ότι  αρχίζουν οι απόκριες .

Οι περισσότεροι από εμάς έχουν συνδέσει το τριώδιο με τις αποκριές, τα καρναβαλικά έθιμα,   και το ξεφάντωμα πριν από τη μεγάλη  Νηστεία της Σαρακοστής. Η άλλη του όμως διάσταση, είναι βαθιά θρησκευτική και σηματοδοτεί την εισαγωγή στη διαδικασία του εξαγνισμού του ανθρώπου μέσω της σαρανταήμερης νηστείας που ξεκινάει αμέσως μετά τις απόκριες. Για την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, η περίοδος του Τριωδίου είναι  κινητή περίοδος και  διαιρείται σε τρεις μικρότερες. Οι Κυριακές του Τριωδίου είναι οι εξής:

1.Τελώνου και Φαρισαίου

 Η εκκλησία με αυτή την ευαγγελική παραβολή θέλει να μας  εμπνεύσει την ταπείνωση του  Τελώνη και να μας απομακρύνει από την υπερηφάνεια του Φαρισαίου.

Αυτή την πρώτη εβδομάδα γίνεται «κατάλυση στα πάντα», δηλαδή μπορούμε να φάμε ελεύθερα νηστίσιμα και αρτύσιμα, ακόμα την Τετάρτη και Παρασκευή. Για το λόγο αυτό ονομάζεται «ελεύθερη» ή «απολυτή

2. Ασώτου

Με την παραβολή του ασώτου  η εκκλησία τονίζει: την αθλιότητα της αμαρτίας, την αξία της μετάνοιας και το μέγεθος της θείας ευσπλαχνίας

Την δεύτερη εβδομάδα του Τριωδίου γίνεται «κατάλυση στα πάντα» όλες τις ημέρες εκτός της Τετάρτης και Παρασκευής . Την Πέμπτη της δεύτερης εβδομάδας στην Ελλάδα υπάρχει το έθιμο της Τσικνοπέμπτης, κατά την οποία καταναλώνονται τα κρεατικά,

3 Απόκρεω

Μετά την  Κυριακή της Απόκρεω απαγορεύεται  η κρεατοφαγία.  και αρχίζει ουσιαστικά η νηστεία της μεγάλης σαρακοστής

Την η μέρα αυτή  η εκκλησία μας,  φέρνει στη μνήμη του ανθρώπου, τη φοβερή ημέρα της Κρίσεως, κατά την Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου.

4) Τυροφάγου

Ακολουθεί  η  τρίτη βδομάδα του Τριωδίου, της Τυρινής, που γίνεται κατάλυση σε γαλακτοκομικά προϊόντα και τα παράγωγα αυτών, σε αυγά, ψάρια, και του ελαιόλαδου,

Αυτή την Κυριακή η εκκλησία μας, θυμίζει  την εξορία του Αδάμ από τον παράδεισο.  Τονίζει τη μεγάλη αρετή της συγχώρεσης,  και πως η νηστεία δεν πρέπει να γίνεται αφορμή επίδειξης . Επίσης πέρα από την εφήμερη ματαιότητα της ύλης,  να επιδιώκουμε και να αναζητάμε, πνευματικούς θησαυρούς

 Μετά την  Κυριακή της, Τυροφάγου, από την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η περίοδος της Μεγάλης Σαρακοστής, δηλαδή της νηστείας των σαράντα ημερών που προηγείται του χριστιανικού Πάσχα.

Το απόγευμα της Κυριακής της Τυρινής γίνεται η ακολουθία του πρώτου κατανυκτικού εσπερινού της συγνώμης.

 

 Για να μας συγχωρήσουν, πρέπει πρώτα να συγχωρήσουμε, απαραίτητη προϋπόθεση για τον αγώνα της Σαρακοστής.

 

Η ΜΕΓΑΛΗ  ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗ

 

Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή αλλιώς η Σαρακοστή,  είναι η πιο σημαντική περίοδος νηστείας στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο των Ορθοδόξων Χριστιανών .

Είναι  και  η αρχαιότερη, η μεγαλύτερη σε διάρκεια, αλλά και η αυστηρότερη νηστεία του εκκλησιαστικού έτους,  της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Σημαίνει οι «Μεγάλες 40 Ημέρες»  και καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ.  Την λέμε Μεγάλη για να την ξεχωρίζουμε από την νηστεία που προηγείται των Χριστουγέννων, η οποία χαρακτηρίζεται «Μικρή» επειδή είναι ελαφρότερη. Γίνεται σε ανάμνηση της σαρανταήμερης νηστείας του Χριστού στο Όρος των Πειρασμών, στο Σαραντάριο, που βρίσκεται στην έρημο της Ιουδαίας

Η Μεγάλη Σαρακοστή,  είναι μια μακρά και κοπιαστική πορεία προς το Πάσχα, και είναι εκτός από τη νηστεία η κατ’ εξοχήν περίοδος εγκρατείας, μετάνοιας, κατάνυξης, προσευχής και εντατικού πνευματικού αγώνα.
Η Σαρακοστή περιλαμβάνει  ολόκληρο το μήνα Μάρτιο και είναι χαρακτηριστική  η ελληνική έκφραση «Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;»

Η Εκκλησία  για δέκα ολόκληρες εβδομάδες μας προετοιμάζει σταδιακά για το Πάσχα.

 Οι τρεις πρώτες εβδομάδες (από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου μέχρι την Κυριακή της Τυρινής) είναι προπαρασκευαστικές για τη Μεγάλη Σαρακοστή.

 

Η νηστεία της Σαρακοστής ξεκινά  την Καθαρά Δευτέρα, επτά εβδομάδες πριν το Πάσχα  και τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο.  Το σαρακοστιανό τραπέζι, που  δεν υστερεί σε τίποτα από τα κρεατοφαγικά γεύματα των Αποκριών γίνεται συχνά στην ύπαιθρο, καθώς οι περισσότεροι γιορτάζουν τα «Κούλουμα» στην εξοχή.

 

 Οι επόμενες έξι εβδομάδες (από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι την Παρασκευή προ των Βαΐων) αποτελούν τη Μεγάλη Σαρακοστή και η τελευταία, είναι  η Μεγάλη Εβδομάδα, η Εβδομάδα των Παθών, που αποτελεί το αποκορύφωμα της νηστείας και της εν γένει προετοιμασίας μας για το Πάσχα.
Κατά τη διάρκειά της Σαρακοστής  επιτρέπεται η κατάλυση  οίνου και ελαίου μόνο  τα Σάββατα και τις Κυριακές. 

Σε αυτόν τον πνευματικό αγώνα  η Ορθόδοξη Εκκλησία, μας βοηθά  μέσα από τις ιδιαίτερες λατρευτικές Ακολουθίες της περιόδου αυτής, που αποτελούν έναν πραγματικό θησαυρό.
Η λειτουργική ατμόσφαιρα της Μεγάλης Σαρακοστής είναι εντελώς διαφορετική από τη λειτουργική ατμόσφαιρα του υπολοίπου εκκλησιαστικού μας έτους. Οι Ακολουθίες είναι μακρές και κατανυκτικές, με  λιτότητα και αρχαιοπρέπεια, με τα πολλά αναγνώσματα, ψαλμούς και ευχές. Τη λειτουργική ατμόσφαιρα της Μεγάλης Σαρακοστής συμπληρώνουν οι Κατανυκτικοί Εσπερινοί των Κυριακών, το Μεγάλο Απόδειπνο που αναγινώσκεται από τη Δευτέρα μέχρι την Πέμπτη όπου ψάλλεται ο μεγάλος κανόνας, του Αγίου Ανδρέου Κρήτης, το Θεοτοκάριο.

Επίσης  ο Όρθρος, οι Ώρες και ο Εσπερινός, έχουν αυτή την περίοδο έντονο κατανυκτικό χρώμα, και φυσικά η  Ακολουθία των Χαιρετισμών στην Υπεραγία Θεοτόκο που τελείται κάθε Παρασκευή.

 Με την Ακολουθία των Χαιρετισμών διακόπτεται η καθημερινή πένθιμη και κατανυκτική ατμόσφαιρα  της Μεγάλης Σαρακοστής, για να ζήσουμε τη χαρμόσυνη κι αναστάσιμη ατμόσφαιρα των Κυριακών, με την τέλεση της Θείας Λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου..

Δεν τελείται Θεία Λειτουργία εκτός Σαββάτου και Κυριακής. Αντί της κανονικής Θείας Λειτουργίας, τις καθημερινές της Μεγάλης Σαρακοστής (κυρίως τις Τετάρτες και τις Παρασκευές) τελείται η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων, τα οποία έχουν προηγιασθεί από την προηγούμενη Κυριακή.

Οι  Κυριακές της σαρακοστής είναι:

Η  A’ Κυριακή των νηστειών, που είναι η Κυριακή της Ορθοδοξίας. Γιορτάζουμε την αναστύλωση των  εικόνων από την αυτοκράτειρα του Βυζαντίου Θεοδώρα το 843μ.Χ.

Η B’ Κυριακή των νηστειών είναι αφιερωμένη στην μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (14ος αιώνας). Ο Άγιος Γρηγόριος υπήρξε κορυφαίος διδάσκαλος των ορθοδόξων δογμάτων και πολέμιος των αιρέσεων.

Η Γ ‘ Κυριακή των νηστειών, είναι η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Αυτή η ημέρα είναι αφιερωμένη στον Τίμιο  Σταυρό, που συμβολίζει την πίστη μας. Ημέρα που οι πιστοί παίρνουν δύναμη να συνεχίσουν την πορεία τους, με προσευχή και  νηστεία που θα τους οδηγήσει στην Ανάσταση του Κυρίου.

Την  Δ’ Κυριακή των νηστειών,  τιμάται η μνήμη του Αγίου Ιωάννη, συγγραφέα της Κλίμακας. Η κλίμακα περιλαμβάνει ομιλίες με αντικείμενο τα επίπεδα της πνευματικής ανάβασης των Μοναχών, μέσω της κλίμακας των αρετών, και μέσα από την προσωπική τους άσκηση.

Η Ε’ Κυριακή των νηστειών, είναι αφιερωμένη στην μνήμη της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Η Οσία, από ηλικία 12 ετών, ακολουθούσε έναν ιδιαίτερα έκλυτο βίο. Σε ηλικία 30 ετών, ήρθε σε επαφή με τον Χριστιανισμό, και έκτοτε ασκήτεψε στην έρημο για 47 χρόνια.    Την  ημέρα αυτή , είναι η Κυριακή που μας προτρέπει σε μετάνοια. 

Το Σάββατο πριν την Μεγάλη Εβδομάδα είναι το Σάββατο του Λαζάρου αφιερωμένη στο θαύμα της Ανάστασης του, από τον Χριστό.

 

Τελευταία Κυριακή της Μεγάλης Σαρακοστής, είναι η Κυριακή των Βαΐων, αφιερωμένη στην θριαμβευτική είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, με επευφημίες και  «βάϊα φοινίκων», από τα οποία πήρε και το όνομα της. Το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, με την ακολουθία του Νυμφίου, εισερχόμαστε καθαρά στην μυσταγωγία  της Μεγάλης Εβδομάδας, με τα  Πάθη του Χριστού ως την Ανάστασή του.  

Εν κατακλείδι,  η  ίδια η Σαρακοστή δεν υφίσταται προς χάριν της Σαρακοστής, όπως και η νηστεία δεν γίνεται προς χάριν της νηστείας. Μάλλον, αυτά είναι τα μέσα με τα οποία,  ο πιστός προετοιμάζει τον εαυτό του  να φτάσει, να αποδεχθεί και να επιτύχει τη Σωτηρία του.

Η Σαρακοστή, δεν υπάρχει επειδή  οι μέρες της είναι ιερότερες ή μαγικότερες. Υπάρχει για να μας  μυεί στο  όραμα που βρίσκεται στο τέρμα των σαράντα ημερών και  οδηγεί  μέσα  από στο πάθος της  Μεγαλοβδομάδας στην Ανάσταση!.

Νηστεύω, σημαίνει όχι απλώς να δηλώνω, αλλά  να ζω με όλες τις διαστάσεις της ύπαρξής μου (πνευματικές και βιολογικές αξεχώριστα),  ότι ο κόσμος τούτος ο βυθισμένος στη φθορά και στο άδικο, οφείλει να αλλάξει.  

Κι όταν μιλάμε για αλλαγή του κόσμου, δε μιλάμε για κατάργηση  ή αντικατάστασή του. Αλλαγή του κόσμου, στη χριστιανική οπτική, σημαίνει η απελευθέρωσή του από κάθε θάνατο, κυριολεκτικό και μεταφορικό. Από κάθε τι που νεκρώνει την ανθρωπιά, που βάζει ημερομηνία λήξης στην αγάπη.

Νηστεύω, θα πει έχω μπροστά δρόμο, κι όταν έχεις δρόμο , δεν θέλεις να βαρύνεις. Καθαυτή η λέξη «σαρακοστή» δεν σημαίνει τίποτα άλλο, παρά μέτρημα του δρόμου που απομένει. Σα να λέει: «σαράντα μέρες υπολείπονται για να φτάσω».   Σαρακοστή, λοιπόν, σημαίνει άσκηση ..

 Άσκηση στο να μην είμαι αδιάκριτος παμφάγος καταναλωτής ιδεών και καταστάσεων, αλλά πηδαλιούχος του εαυτού μου, ικανός  να διακρίνω τι δέχομαι και τι αρνούμαι.
Η Σαρακοστή  λοιπόν,  είναι μια  πράξη βαθιά πολιτική και βαθιά θρησκευτική ταυτόχρονα.

«Καλή Σαρακοστή» σημαίνει καλό δρόμο. Ένα καινούργιο δρόμο μέσα από τον Γολγοθά, μέχρι τη θανάτωση του θανάτου, ως τα ξημερώματα της Κυριακής του Πάσχα,  ως  να ακουστεί η ιαχή «Χριστός Ανέστη» και ως να φτάσει να βιώσει ο καθένας μας, την δική του Ανάσταση!