Στην Αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Λεβαδέων, Δωδεκανήσου 5, το Σάββατο 22 Απριλίου 2023 το μέλος της τροφώνιας ακαδημίας, Άρης Άρνης παρουσίασε την εισήγησή του "Η λατόμευση στα βουνά της Λιβαδειάς" στα πλαίσια του 2ου κύκλου της τροφώνιας ακαδημία με θέμα:"Λειβαδιά: πόλη, πολίτες, πολιτισμός. Από το παρελθόν στο παρόν. Από το παρόν στο μέλλον".
"Πως ξεκίνησε ……
Πεζοπορώντας στο όμορφο βουνό της πόλης μας, άρχισα να παρατηρώ διάφορους σχηματισμούς στα βράχια οι οποίοι μου κίνησαν το ενδιαφέρον.Κατακόρυφα και σχεδόν επίπεδα τοιχώματα
βράχου που φαίνονταν να δημιουργήθηκαν από την απόσπαση λίθινων όγκων……
Βαθμίδες σε κλιμακωτά επίπεδα στο μητρικό πέτρωμα…..
Άρχισα να διαβάζω και να ψάχνω για τον παλιό τρόπο λατόμευσης και είδα να ανοίγεται μπροστά μου ένα μεγάλο ξεχασμένο κεφάλαιο.
Ανεξάρτητα εάν οι θέσεις λατόμευσης (λατομεία), που θα σας παρουσιάσω σήμερα και οι οποίες βρίσκονται ακριβώς πάνω από την πόλη της Λιβαδειάς, είναι από την αρχαιότητα ή είναι απλώς παλιά, έχουν ένα ιστορικό ενδιαφέρον για την πόλη μας.
Στόχος αυτής της παρουσίασης είναι η καταγραφή και
η δημοσίευση της θέσης τους, προκειμένου αυτές να γίνουν γνωστές σε όσους
θέλουν να τις θαυμάσουν ή να τις μελετήσουν.
Επίσης θα ήταν σπουδαίο να διαμορφωνόταν ένα μουσείο λιθοξοίας και λατομικής τεχνολογίας
καθώς και μονοπατιού όπου ο επισκέπτης να μπορεί να δει όλα τα
ευρήματα.
Η λατόμευση στο χθες…..
Όσον αφορά τη λατόμευση (λατομία ή λιθοτομία) και την παράδοση της μαρμαροτεχνίας στον Ελλαδικό χώρο μπορούμε να πάμε πίσω στην Μέση Νεολιθική περίοδο (περ. 5000 π.Χ.) και στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο (περίπου 4500 π.Χ.) όταν κατασκευάστηκαν περίτεχνα μικρά ανθρωπόμορφα ειδώλια από μάρμαρο στην Ηπειρωτική χώρα στην Κρήτη και τις Κυκλάδες.
Κατά την εποχή του Χαλκού (την 3η χιλιετία π.Χ.) αυτή η πρακτική φαίνεται ότι συνεχίστηκε στις Κυκλάδες. Αν και χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα για τη δημιουργία αυτών των ειδωλίων, λείπουν οι αποδείξεις για λατόμευση στην περίοδο αυτή.
Ως λατόμευση θεωρήθηκε η Αιγυπτιακή τεχνική εξόρυξης πετρωμάτων που στηρίχθηκε στην κατασκευή καναλιών γύρω από τα μπλοκ προς εξόρυξη.
Αυτή η τεχνική εξαπλώθηκε σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο συμπεριλαμβανομένου και του Αιγαίου.
Οι Μινωίτες αρχικά συνέλεγαν λίθινα κομμάτια που είχαν αποσπαστεί φυσικά λόγω διάβρωσης.
Το αργότερο όμως μέχρι το 1900 π.χ. άρχισαν και αυτοί την λατόμευση αρχικά μαλακών πετρωμάτων όπως πορώδη ασβεστόλιθο, ψαμμίτη και «αμμούδα» έναν ασβεστούχο ψαμμίτη.
Ο τρόπος λατόμευσης και οι τεχνικές της εξόρυξης υπήρξε ο ίδιος ανά τους αιώνες με μικρές αλλαγές μέχρι βέβαια την ανακάλυψη της πυρίτιδας.
Τα αρχαία λατομεία διακρίνοντα σε επιφανειακά και σε υπόγεια. Υπήρχαν λατομεία που τα άνοιγαν για να φτιάξουν ένα συγκεκριμένο έργο καθώς και λατομεία μεγάλα και οργανωμένα όπου το μάρμαρο τους μεταφέρονταν σε μεγάλες αποστάσεις.
Ίχνη λατόμευσης στην γειτονιά μας….
Στην περιοχή γνωστή και ως «Μπαλωμένη Αυλή» και στην ευρύτερη περιοχή της Γαρδαβίτσας πάνω από την συνοικία « Λυκοχώρι» υπάρχουν πολλά λαξεύματα,
● ίχνη απόσπασης λίθινων όγκων (λατόμευσης)
- ημίεργες μυλόπετρες ή αφαίρεσης σπονδύλων
● αύλακες (φάλκες) από βελώνια
αποτυπώματα εξόρυξης παραλληλεπίπεδων όγκων
και
● ίχνη των εργαλείων στα τοιχώματα των λάκκων που σχηματίζουν το μοτίβο της ιχθυάκανθας, χαρακτηριστικό των λατομείων των Ρωμαϊκών χρόνων.
Φαίνεται ότι εδώ υπήρχε ένα υπαίθριο λατομείο ασβεστόλιθου όπου γινόταν εξόρυξη γωνιόλιθων και δομών, τα αποτυπώματα των οποίων υπάρχουν ακόμα.
Περιγραφή του τρόπου εξόρυξης…
Για την εξόρυξη του υλικού, δημιουργούσαν κατακόρυφα και οριζόντια αυλάκια με πριόνι και άμμο ή λάξευαν πάνω στο πέτρωμα αύλακες (φάλκες) βάθους συνήθως 25-30 εκ. και πλάτους 10-12 εκ. στις τρεις πλευρές του.
Για τη τελική απόσπαση του πετρώματος από το υπόβαθρο του (δηλαδή από την κάτω πλευρά) κατασκεύαζαν σφηνοειδείς οπές για την τοποθέτηση ξύλινων ή μεταλλικών σφηνών με τις οποίες επιτυγχάνονταν η απόσπαση παραλληλεπίπεδων ογκόλιθων.
Οι σφήνες (από ξύλο συκιάς συνήθως) «φούσκωναν» αφού πρώτα ποτίζονταν με νερό και προκαλούσαν διάρρηξη του πετρώματος. Έβαζαν τις ξύλινες σφήνες στο νερό να φουσκώσουν όλη τη νύχτα και μετά τις άφηναν όλη την ημέρα στον ήλιο για να ξεραθεί το ξύλο. Έτσι το ξύλο γινόταν πολύ ξερό και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την εξόρυξη της πέτρας, όχι όμως και του μαρμάρου.
Στα λατομεία μαρμάρου χρησιμοποιούσαν πάντα μεταλλικές σφήνες. Ο TONY KOZELJ έχει υπολογίσει ότι χρειάζονταν 22 ώρες συνεχούς δουλειάς από δύο άτομα για να ανοίξουν οι αρχαίοι αυλάκι μήκους 1 μέτρου και να κάνουν τις τρύπες για τις σφήνες. Με την εξόρυξη του όγκου ακολουθούσε η πρώτη λάξευση ή «πελέκηση».
Με τον τρόπο αυτό έφευγε το περιττό βάρος και γινόταν ευκολότερη η μεταφορά. Στο χώρο αυτό έμεναν τα κατάλοιπα της πελέκησης η «λατύπη».
Η μεταφορά των ογκόλιθων από το λατομείο στο εργαστήριο ονομαζόταν από τους αρχαίους «λιθαγωγία» ή «κομιδή».
Η μεταφορά αυτή ήταν δύσκολη γιατί η απόσταση ήταν μεγάλη και το ορεινό έδαφος ανώμαλο. Για μικρές και οριζόντιες αποστάσεις και για όχι μεγάλους όγκους χρησιμοποιούσαν φάλαγκες ή σκυτάλες δηλαδή ξύλινους κυλίνδρους.
Από τις πλαγιές των βουνών και γενικότερα από κεκλιμένα επίπεδα η μεταφορά γινόταν πάνω σε ξύλινες εσχάρες ή χελώνες τις λεγόμενες «ξυλογαϊδούρες» με την βοήθεια μοχλών. Στις σχάρες αυτές ήταν δεμένη η μια άκρη σχοινιών τα οποία ξετυλίγονταν αργά – αργά από σταθερούς πασσάλους ή δένδρα για να συγκρατείται το βάρος από απότομη κατολίσθηση. Στην περίπτωση μεγαλύτερων αποστάσεων με μικρή κλίση χρησιμοποιούσαν τετράτροχες άμαξες που τις έσυραν ζεύγη βοδιών ή μουλαριών.
Την ανύψωση των όγκων του μαρμάρου την πετυχαίναν με ειδικές μηχανές τις οποίες τις περιγράφει ο Ηρών ο Αλεξανδρεύς: τις μονόκωλες (με στήριγμα ενός δοκαριού), τις δίκωλες (με στήριγμα δύο δοκαριών), τις τρίκωλες και τις τετράκωλες. Τα δοκάρια λειτουργούσαν με το σύστημα της τροχαλίας.
Μερικά από αυτά είναι : το χτυπητήρι, το οξύκορφο πικούνι ή τύκος = λατομική αξίνα με μία οξεία και μία πλατύστομη ακμή, το πλατύστομο πικούνι, ο κασμάς, η θραψίνα ή τσαπέτα, το βελόνι, το ντελεσιλίδικο, το σφυρί, ο λοστός.
Γλωσσάρι
Οδός λιθαγωγίας = ατραπός ή λιθόστρωτη οδός μέσω της οποίας γινόταν η κίνηση των αμαξών ή των μέσων μεταφοράς των λίθινων όγκων. Ενίοτε διατηρούνται στα όριά τους οπές ανάσχεσης ή ίχνη αμαξοτροχιών.
Βαθμιδωτή / κλιμακωτή εξόρυξη = εξόρυξη από την οποία δημιουργούνται βαθμίδες κλιμακωτά επίπεδα στο μητρικό πέτρωμα μετά από την απόσπαση λίθινων όγκων.
Κατακόρυφα μέτωπα = κατακόρυφα και σχεδόν επίπεδα τοιχώματα βράχου που δημιουργήθηκαν από την απόσπαση λίθινων όγκων.
Οπές ανάσχεσης = τετράγωνες συνήθως οπές στο φυσικό βράχο ή στο δάπεδο των οδών του λατομείου όπου μπήγονταν οι πάσσαλοι, γύρω από τους οποίους περιελίσσονταν τα σχοινιά που συγκρατούσαν τις χελώνες, στις οποίες φορτώνονταν οι λίθινοι όγκοι.
Περιμετρική αύλακα = αυλάκωση που περιτρέχει τον προς απόσπαση όγκο λίθου.
Τύκος (σημ. πικούνι) = λατομική αξίνα με μία οξεία και μία πλατύστομη ακμή.
Βελόνι = ραβδόσχημο μεταλλικό εργαλείο με οξεία ακμή κρούεται πάνω στον λίθο με τη βοήθεια του επικόπανου (σημ. μανδρακά)
Ίχνη βελονιού, κίων / κιονίσκος / σφόνδυλος: ίχνη χρήσης σφηνών: σύγχρονη / νεότερη εξόρυξη:
Πηγές
´ Φωτογραφίες από το προσωπικό μου αρχείο
´ Στέλιου Μιχ,Μανωλούδη «ΑΠΌ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΣΤΑ ΜΗΝΜΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ-ΜΥΘΙΚΟΙ ΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
´ Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, Ειρήνη Πουπάκη κλπ «CORPUS ΑΡΧΑΙΩΝ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ- Λατομεία του ελλαδικού χώρουαπό τους προϊστορικούς χρόνους έως τους μεσαιωνικούς χρόνους»
