Το Κάστρο της Λιβαδειάς. Ο τόπος από την αρχαιότητα έως σήμερα

Το Σάββατο 18 Μαρτίου 2023 στα πλαίσια του 2ου θεματικού κύκλου,  του Λαϊκού Πανεπιστημίου Λιβαδειάς, με την επωνυμία  τροφώνια ακαδημία,  με θέμα "Λιβαδειά: πολίτες, πόλη, πολιτισμός. Από το χτες στο σήμερα. Από το σήμερα στο αύριο", η κ. Αργυρώ Γερούλια παρουσίασε την εισήγηση με θέμα:"Το Κάστρο της Λιβαδειάς. Ο τόπος από την αρχαιότητα στο σήμερα.   

    

Σε λόφο νότια από την πόλη της Λιβαδειάς βρίσκεται το κάστρο της Λιβαδειάς………

Πρόκειται για πανάρχαιο κάστρο που ανακατασκευάστηκε από τους Βυζαντινούς και αργότερα από τους Φράγκους.

Τη σημερινή του μορφή, ως επί το πλείστον, την απέκτησε όταν στην περιοχή επικράτησαν οι Καταλανοί, γι’ αυτό θεωρείται ότι είναι ένα από τα τέσσερα Καταλανικά κάστρα που σώζονται στην Ελλάδα.

Το κάστρο στην αρχαιότητα (έως 4^ο αιώνα μ.Χ.)

Η περιοχή του βραχώδους λόφου του Κάστρου, που ορθώνεται άγριος και απότομος μέσα στο φαράγγι του ποταμιού της Έρκυνας και γύρω από τις μαγευτικές πηγές του, είχε ενδεχομένως κατοικηθεί από την Πρωτοελλαδική εποχή, όπως φαίνεται  από τα όστρακα της περιόδου αυτής που βρέθηκαν σε ανασκαφές στο χώρο της βορειοανατολικής γωνίας των οχυρώσεων.

Στους ιστορικούς χρόνους, στον χώρο αυτό υπήρχε το περίφημο Μαντείο του Τροφωνίου. Ο χώρος του Μαντείου και ο τρόπος λειτουργίας του περιγράφεται από τον περιηγητή του 2ου μ.Χ. αιώνα, Παυσανία και από άλλους αρχαίους συγγραφείς.

 

Το Μαντείο, που βρισκόταν πιθανώς στον χώρο του Κάστρου, δεν έχει ακόμη εντοπισθεί - υποθετική αναπαράσταση.

 

Γκραβούρα η οποία απεικονίζει την περιοχή με τις κόγχες

 Οι λαξευμένες στον απότομο βράχο κόγχες για την τοποθέτηση αναθημάτων και ίσως και για ιεροπραξίες και το προερχόμενο από αρχαία κτίρια οικοδομικό υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του μεγάλου πύργου της βορειοανατολικής γωνίας του Κάστρου είναι τα μόνα ορατά σημεία – λείψανα των ναών και των άλλων μικρών και μεγάλων οικοδομημάτων που κοσμούσαν το παρόχθιο Ιερό Άλσος.

Κόγχες στην Κρύα

 Η ίδια η αρχαία πόλη των κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων εκτεινόταν στην πεδινότερη περιοχή, εκατέρωθεν της σημερινής κεντρικής εμπορικής οδού της Λιβαδειάς.
Φαίνεται ότι η πόλη, στην ελληνιστική ιδίως περίοδο, είχε σημαντική έκταση.

 

Τα κατώτερα τμήματα του μεγάλου οχυρώματος του πύργου της ΒΑ γωνίας του Κάστρου, χτισμένα αποκλειστικά με υλικό που προέκυψε από την κατεδάφιση των παρακειμένων αρχαίων κτιρίων, ανήκουν πιθανώς σε μια οχύρωση του λόφου που θα μπορούσε με επιφύλαξη να χρονολογηθεί στη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού, περίοδο που, όπως είναι γνωστό, εφαρμόσθηκε ένα ευρύτατο πρόγραμμα ανοικοδόμησης τειχών πόλεων και φρουρίων. Δεν έχουν εντοπισθεί προς το παρόν λείψανα της πρώτης αυτής οχυρώσεως σε άλλα σημεία του περιβόλου του Κάστρου.

Με μπλε σήμανση τα μόνα γνωστά τμήματα

 

Σωζόμενο τμήμα του πρωτοβυζαντινού οχυρώματος

 στην βορειοανατολική γωνία

 

Η κλίμακα προς την πηγή

Πλινθοδομή με δομικά στοιχεία από αρχαίες κατασκευές

 

 

 

Μεσοβυζαντινή περίοδος (9^ος-12^ος αιώνας)

Αργότερα, κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, με την ανασυγκρότηση της Αυτοκρατορίας, μετά τις καταστροφές και την ερήμωση που έφεραν οι διάφορες επιδρομές, στο πλαίσιο μιας γενικής αναδιοργάνωσης, λειτούργησε ένα δίκτυο από οχυρωμένες πόλεις, τα «κάστρα».
Τμήματα του εξωτερικού περιβόλου του κάστρου της Λιβαδειάς ανήκουν στην περίοδο αυτή.

 Η ακριβής χρονολόγησή του δεν είναι εύκολη.

Στην περιοχή της ΒΑ γωνίας φαίνεται ότι όταν ξαναχτίστηκε το νέο οχύρωμα του τείχους αυτού, το παλαιότερο οχύρωμα ήταν ήδη κατεστραμμένο, πιθανότατα μάλιστα, είχε μεσολαβήσει μια περίοδος εγκατάλειψης. Οι τοιχοποιίες της περιόδου είναι από αργολιθοδομή και τεμάχια πλίνθων και ενισχυμένες με ξυλοδεσιές κρυμμένες πίσω από απλές ζώνες πλίνθων. Το τείχος προφανώς προστάτευε την οχυρωμένη πόλη, έξω από την οποία φαίνεται ότι αναπτύχθηκε στη συνέχεια ένα ανοχύρωτο προάστιο.

Το κάστρο την Μεσοβυζαντινή περίοδο 

(σημασμένα τα γνωστά τμήματα)

 

Στο ψηλότερο σημείο του οχυρωμένου χώρου πρέπει να υποθέσουμε ότι βρισκόταν η μεσοβυζαντινή ακρόπολη, από τον περίβολο της οποίας, όμως, δεν έχουν μείνει ίχνη.

Μεσοβυζαντινό τμήμα του βόρειου τείχους 

του εξωτερικού περιβόλου

 

            Η κύρια πύλη του εξωτερικού περιβόλου

Σωζόμενα τμήματα οχυρώσεων μεσοβυζαντινής περιόδου

Κατά τον Schluberger, στο κάστρο της Λιβαδειάς σταμάτησε για λίγο ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, κατά την κάθοδό του στο Θέμα Ελλάδος, το 1018.

 

 Το κάστρο στην περίοδο της Φραγκοκρατίας (1204-1460 μ.Χ)

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους της 4ης Σταυροφορίας το 1204, αρχίζει η μακρά περίοδος της Φραγκοκρατίας στις περισσότερες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

 Η Λιβαδειά και η περιοχή της ήταν τμήμα του Δουκάτου των Αθηνών του Όθωνα Δελαρός (de la Roche).
Ιδιαίτερη σημασία απέκτησε η πόλη κατά τη διάρκεια της Καταλανικής κυριαρχίας στο Δουκάτο, μετά τη μάχη της Κωπαϊδας.

Στις 15 Μαρτίου του 1311, στη μάχη της Κωπαίδος , οι Καταλανοί που επικράτησαν επί των Φράγκων έγιναν κυρίαρχοι της περιοχής (και όλης της Ρούμελης).

Τότε είναι που η Λιβαδειά αναδεικνύεται από δευτερεύον κάστρο σε σημαντική καστροπολιτεία. Οι Καταλανοί θεωρούνται οι κατασκευαστές του Κάστρου της Λιβαδειάς στη μορφή που διασώζεται σήμερα.

Το Κάστρο, μαζί με το βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Σοφίας που βρίσκεται μέσα σε αυτό, είχε για τους Καταλανούς και άλλη ξεχωριστή σημασία. Φυλαγόταν εδώ η Ιερή Κάρα του Αγίου Γεωργίου, «κεφαλή, προστάτις και μεσίτρια» των βασιλιάδων του Αραγωνικού Οίκου.
Την κάρα την είχαν αρπάξει κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες οι Σταυροφόροι από την Κωνσταντινούπολη το 1204.

Το 1311 η Λιβαδειά είχε καταληφθεί εύκολα από τους Καταλανούς, διότι οι κάτοικοι άνοιξαν τις πύλες του Κάστρου, αφού εξασφάλισαν το προνόμιο της να πολιτογραφηθούν Φράγκοι διατηρώντας την Ορθόδοξη πίστη και συναινώντας να διοικούνται με βάση τις «συνήθειες» της Βαρκελώνης.
Στα χρόνια της Καταλανικής κυριαρχίας, που διήρκεσε μέχρι το 1380, η Λιβαδειά υπήρξε η πιο καταλανική από όλες  τις πόλεις της Στερεάς, έχοντας τη μεγαλύτερη καταλανική κοινότητα.
Σημειωτέον ότι οι ταπεινής καταγωγής Καταλανοί της Εταιρείας ήταν γενικά οργανωμένοι σε κοινότητες, οι οποίες αντικατέστησαν τη φεουδαρχική οργάνωση των Φράγκων της Βουργουνδίας.

Το κάστρο την περίοδο αυτή πήρε την σημερινή του γενική μορφή με τους δύο οχυρωματικούς περιβόλους ενισχυμένους κατά τόπους με πύργους και προτειχίσματα και ένα οχύρωμα με πύργο και τείχος στην κορυφή του λόφου.

Τα γνωστά (σημασμένα) τμήματα του κάστρου την περίοδο της Φραγκοκρατίας

                           

Ο πύργος της κυρίας πύλης του εσωτερικού περιβόλου και ο πύργος του κεντρικού οχυρώματος

Η πυλίδα στο βόρειο τείχος του εξωτερικού περιβόλου

Η κύρια  πύλη του εσωτερικού περιβόλου

 

 

Τα σωζόμενα (σημασμένα) τμήματα των οχυρώσεων της περιόδου της Φραγκοκρατίας

 Το κεντρικό οχύρωμα και το παρακείμενο κτιριακό συγκρότημα στο οποίο ανήκε η σωζόμενη ως σήμερα δίχωρη θολωτή  δεξαμενή ήταν προφανώς η ακρόπολη του κάστρου και η κατοικία του διοικητή.

Το κάστρο την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1460-1830 μ.Χ)

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η πόλη της Λιβαδειάς γνώρισε βαθμιαία ανάπτυξη που κατέληξε στη μεγάλη ακμή των τελευταίων προεπαναστατικών χρόνων. Αν και συγκεκριμένα ιστορικά στοιχεία για το κάστρο δεν μας είναι γνωστά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκεί έδρευε η φρουρά της πόλης, ενώ φαίνεται ότι ο εξωτερικός περίβολός του ήταν κατοικημένος ως τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Η γενική μορφή των οχυρώσεων δεν άλλαξε. Φαίνεται, ωστόσο, ότι έγιναν αρκετές επισκευές τους. Αρκετά μεγάλα τμήματα των τειχών ανοικοδομήθηκαν κατά την διάρκεια της περιόδου αυτής με μία χαρακτηριστικής μορφής τοιχοποιία από αργούς λίθους και πλινθία.

 

Τα γνωστά (σημασμένα ) τμήματα του κάστρου την περίοδο της Τουρκοκρατίας

Όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες και από σχεδιαστικές απεικονίσεις του κάστρου σε έργα Ευρωπαίων περιηγητών, στις αρχές του 19ου αιώνα τμήματα του κάστρου είχαν ήδη ερειπωθεί, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό είχε σε μεγάλο βαθμό χάσει την παλαιότερη σημασία του ως οχυρό.

Η Λιβαδειά και το κάστρο της το1811 (Otto Von Stackelberg)

Η Λιβαδειά και το κάστρο της το 1820 (J.Kartwright)

Η περιοχή των πηγών της Έρκυνας το 1805 (S.Pomardi)

Γκραβούρα του 1829 του William Miller

Γκραβούρα του Henrie Belle 1881

Γραμματόσημο

 

Καρτ Ποστάλ 1830

Τμήμα του προτειχίσματος του εξωτερικού περιβόλου ανακατασκευασμένο στην περίοδο της Τουρκοκρατίας

Παρά ταύτα, στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης το κάστρο έπαιξε αρκετά σημαντικό ρόλο. Το καλοκαίρι του 1821, κατά την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη εναντίον της ξεσηκωμένης Λιβαδειάς, χίλιοι περίπου επαναστάτες κατέφυγαν στο κάστρο και αμύνθηκαν εκεί για δεκαεφτά μέρες.

 Νεώτεροι χρόνοι (1830-σήμερα)

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Τουρκικό ζυγό το 1830 σήμανε την οριστική εγκατάλειψη του κάστρου που, καθώς έχασε πια εντελώς τη στρατιωτική του σημασία, πέρασε στο περιθώριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μοναδικό νέο κτίσμα του κάστρου στην περίοδο από το 1830 ως τις μέρες μας είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας του τέλους του 19ου ή των αρχών του 20ου αι.

 Η εγκατάλειψη οδήγησε στην ερείπωση και την καταστροφή μεγάλων τμημάτων των οχυρώσεων. Στις καταστροφές από το χρόνο και από θεομηνίες, όπως ο ισχυρός σεισμός του 1894, προστέθηκαν η λιθολόγηση των ερειπίων για την προμήθεια έτοιμου οικοδομικού υλικού και, σε μικρότερο βαθμό οι καταστροφές για χάρη αρχαιολογικών ερευνών (!) που αποσκοπούσαν κυρίως στον εντοπισμό του Μαντείου του Τροφωνίου.

Τις τελευταίες αυτές καταστροφές στηλιτεύει ο Καταλανός ιστορικός Rubio y Lluch, ένας από τους πρώτους μελετητές του κάστρου, το οποίο από τα τέλη ήδη του 19ου αιώνα, γίνεται αντικείμενο αρκετών επιστημονικών ερευνών, στα πλαίσια του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τη μεσαιωνική ιστορία.
Στη δεκαετία του 1960 έγιναν σημαντικές εργασίες στερέωσης ετοιμόρροπων τμημάτων των οχυρώσεων ή ανοικοδόμησης άλλων τελείως κατεστραμμένων από την Αρχαιολογική Υπηρεσία υπό την εποπτεία του Π. ΛαζαρίδηΚαταβάλλεται έτσι προσπάθεια να γίνει το κάστρο, που από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια έχει πυκνά δενδροφυτευθεί επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος.
Προς την κατεύθυνση αυτή έγιναν μεταξύ των ετών 1993 και 1995 από το Δήμο Λεβαδέων υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και οι εργασίες αποκατάστασης και ένταξης χρήσεων στις οχυρώσεις της βορειοανατολικής γωνίας.

Παρεμβάσεις  τα έτη 1938 (χακί), δεκαετία 1960 (μπλε) και 1993-1998 (πράσινο)

Το κάστρο γύρω στα 1840 (J.Skene)

 

Υπόγεια εκκλησία Αγίας Βαρβάρας

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας

Το κάστρο την δεκαετία του 1930

Είσοδος προτειχίσματος ακρόπολης

Άποψη Δυτικά 

 

 

 

                                                         

Άποψη από το Νότο

Εσωτερική περίβολος

 

                  

Η ανακατασκευασμένη από την Αρχαιολογική Υπηρεσία πύλη του προτειχίσματος του εξωτερικού περιβόλου (1960)

                            

Το Κάστρο το 2006

Το Κάστρο το 2016

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

 Η μεσαιωνική Λιβαδειά αναπτύχθηκε σε βραχώδη λόφο που ορθώνεται πάνω από το φαράγγι της Έρκυνας και είναι φυσικά οχυρός και απροσπέλαστος από τα νότια και τα ανατολικά, με μόνη πρόσβαση από τα βορειοανατολικά. Κατηφορίζει αρκετά απότομα προς την σημερινή πόλη, πάνω από την οποία υψώνεται περίπου150 μ. Το κάστρο έχει σχήμα τριγωνικό με έκταση περίπου 20 στρέμματα.

Διακρίνονται τρεις περίβολοι που απλώνονται σε βαθμίδες στη βόρεια πλευρά του βράχου. Ο πρώτος περίβολος ήταν ο ευρύς περίβολος της μεσαιωνικής πόλης, ο δεύτερος του φρουρίου στην κορυφή και ο τρίτος περιέκλειε την κατοικία του διοικητή στο ισχυρότερο σημείο του λόφου.

Για να εισέλθει κάποιος στον πρώτο περίβολο περνάει πρώτα από την πύλη του προτειχίσματος και μετά συναντά την πύλη του περιβόλου μετά από συνεχείς στροφές, συνηθισμένη μεσαιωνική πρακτική, που επαναλαμβάνεται και στην πύλη του δεύτερου περιβόλου.

Όλες οι πύλες που σώζονται στο κάστρο (οχύρωμα, πρώτος και δεύτερος περίβολος) είναι απλά ανοίγματα στο τείχος, που καλύπτονται με ημικυλινδρικές καμάρες από λαξευτούς πωρόλιθους και διατηρούν στοιχεία όπως τα κατώφλια, οι εσοχές για την προσαρμογή της πόρτας, οπές για τις αμπάρες που θα ασφάλιζαν εσωτερικά τα φύλλα της πόρτας κλπ. Δίπλα τους υπάρχουν πύργοι για την ενίσχυση της άμυνάς τους.

Πρώτος-εξωτερικός περίβολος

Το τείχος του πρώτου περιβόλου διατηρείται σε μεγάλο βαθμό. Πρόκειται για ένα κατακόρυφο τείχος με ευθύγραμμα τμήματα, που ενισχύεται με ορθογώνιους πύργους και εσωτερικά διασώζει τμήμα του περιδρόμου, του διαδρόμου δηλαδή κίνησης των αμυνόμενων. Η τοιχοποιία του είναι χαρακτηριστική, με αδρούς κατεργασμένους λίθους σε σειρές και άφθονα σπασμένα κεραμίδια στους αρμούς. Το πάχος του είναι 1,70-1,80μ.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακό ως προς το μέγεθος είναι το ανατολικό τμήμα του περιβόλου που καλύπτει μία μεγάλη κατηφορική πλαγιά και φτάνει μέχρι το φαράγγι της Έρκυνας και τις πηγές της Κρύας. Το τείχος διατηρείται σε πολλά σημεία μέχρι και τις ορθογώνιες επάλξεις. Το τμήμα αυτό απολήγει στο ανατολικό του άκρο σε ογκώδη ορθογώνιο πύργο, ακριβώς στην είσοδο στο φαράγγι της Έρκυνας.

 

 

 Ο πύργος αυτός έχει διαστάσεις περ. 8,50✖15μ. και ύψος 12μ., με ελάχιστα ανοίγματα. Η βάση του είναι κτισμένη από μεγάλους λαξευτούς αρχαίους δόμους και ανήκει πιθανόν σε παλαιότερο κτήριο. Τα ανώτερα τμήματα ακολουθούν την τοιχοποιία του περιβόλου και σε διάφορες στάθμες ανοίγονται τοξοθυρίδες. Στο εσωτερικό του διαμορφώνεται στο άνω τμήμα ένα δωμάτιο, το οποίο πιθανόν περιβαλλόταν από ξύλινο εξώστη.

 

Από το δωμάτιο στο εσωτερικό του πύργου ξεκινά κτιστή σκάλα που φθάνει τρεις ορόφους χαμηλότερα μέχρι την βάση του, όπου υπήρχε πηγή του ποταμού. Ο βασικός λόγος για τον οποίο κατασκευάστηκε ο πύργος και πιθανόν και το τείχος που απολήγει εδώ, ήταν καταρχήν η ανάγκη να διασφαλισθεί η προμήθεια νερού και ακολούθως να ελεγχθεί η πρόσβαση στο φαράγγι. Η προμήθεια νερού υπήρξε διαχρονικά κρίσιμος παράγοντας για την άμυνα μίας οχύρωσης. Στα περισσότερα μικρά κάστρα, η λύση ήταν οι δεξαμενές που μάζευαν το νερό της βροχής. Σε ένα μεγάλο όμως οχυρωμένο οικισμό, η πρόσβαση σε πηγή νερού ήταν κεφαλαιώδους σημασίας.

Στο εσωτερικό του πρώτου περιβόλου σήμερα δεν διατηρούνται κτήρια. Είναι όμως βέβαιο ότι εδώ βρισκόταν η καταλανική πόλη της Λιβαδειάς, ενώ την εποχή της Τουρκοκρατίας ο οικισμός αναπτύχθηκε και στην περιοχή έξω από τα τείχη.

Δεύτερος περίβολος

Ο δεύτερος περίβολος, το φρούριο της πόλης, προς την πλευρά του οικισμού από όπου έχει πρόσβαση, είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός με ένα ισχυρό τείχος που προστατεύεται από τρεις ορθογώνιους πύργους. Και εδώ η πύλη ανοίγεται στα πλευρά πύργου, ενώ εξωτερικά της διαμορφώνεται μικρό προτείχισμα (barbican).

Το τείχος του εσωτερικού περιβόλου έχει πάχος 1,20-1,50μ και τοιχοποιία παρόμοια με εκείνη του εξωτερικού περιβόλου της πόλης. Σώζεται μέχρι τις επάλξεις σε πολλά σημεία, αλλά πουθενά δεν παρατηρούνται τοξοθυρίδες αντίστοιχες με εκείνες του πρώτου περιβόλου. Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του φρουρίου είναι ο μεγάλος πύργος δίπλα στην δεύτερη πύλη, διαστάσεων 6✖8μ. και με αρχικό ύψος που έφτανε τα 20 μέτρα.

Η είσοδος στον πύργο βρίσκεται στο επίπεδο του ορόφου και η πρόσβαση γίνεται από τον περίδρομο του τείχους, από όπου μπορούσε κάποιος να κατέβει στο ισόγειο ή να ανέβει προς το δώμα μέσω –προφανώς– ξύλινων κλιμάκων.

Στην νοτιοανατολική πλευρά, οι βράχοι έξω από το τείχος δημιουργούν ένα μικρό πλάτωμα το οποίο έχει τειχιστεί κάπως αυτόνομα από το υπόλοιπο κάστρο.

Το μοναδικό κτήριο που διατηρείται σήμερα μέσα στον δεύτερο περίβολο είναι ένα μικρό διώροφο οικοδόμημα, ο όροφος του οποίου στεγάζει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, ενώ το ισόγειο την εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας. Παλαιότεροι ερευνητές έψαξαν να βρουν εδώ την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που στέγαζε την εποχή των Καταλανών την κεφαλή του Αγίου (δεν το βρήκαν).

 

●Τρίτος περίβολος-Ακρόπολη

Η κορυφή του λόφου καταλαμβάνεται από ένα τελευταίο εσωτερικό κάστρο, σχεδόν τριγωνικό σε κάτοψη, στο οποίο δεσπόζει ένας κεντρικός πύργος. Πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο των αμυνομένων, το donjon-ακροπύργιο του κάστρου, έδρα προφανώς του διοικητή του. Τα τείχη του τρίτου αυτού περιβόλου έχουν καταστραφεί και διατηρούνται μόνο στο κατώτερο τμήμα τους. Το ακροπύργιο έχει μήκος πλευράς 7 μ., και η είσοδός του θα ήταν στον όροφο που δεν διασώζεται σήμερα.

Ο Πύργος του δεύτερου περιβόλου και ο κεντρικός πύργος

 

 

 

 

 

Πηγές

·         Ιστοσελίδα Δήμου Λεβαδέων - Το κάστρο

·         Το Κάστρο της Λιβαδειάς-Ιστορία-Αρχιτεκτονική- Κατάλογος έκθεσης-Μελέτη-Επιμέλεια Έκθεσης Σταύρος Μαμαλούκος-Αναστασία Καμπόλη-Μαμαλούκου & Συνεργάτες

·         Νίκος Δ. Κοντογιάννης, «Ανιχνεύοντας την Καταλανική Βοιωτία», Η Καταλανο-Αραγωνική Κυριαρχία στον Ελληνικό Χώρο, Αθήνα 2012, σελ 67-109.

·         Σταύρος Μαμαλούκος, ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΛΙΒΑΔΕΙΑΣ, ΔΧΑΕ 33 (2012) 7-20

·         Antoni Rubió i Lluch, Περί των καταλανικών φρουρίων της Ηπειρωτικής Ελλάδος / υπό Αντωνίου Ρουβιό υ Λιούκ, μετάφρασις Γεωργίου Ν. Μαυράκη, Τυπογραφείον "Εστία" Κ. Μάϊσνερ και Ν. Καργαδούρη, Εν Αθήναις 1912

·         Πηγή: https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=livadia

·         Πηγή:https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/4811/4587