Το Σάββατο 17 Μαΐου 2025 στην Αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού του Δήμου Λεβαδέων παρουσιάστηκε η εισήγηση με θέμα "ΣΕΛΗΝΗ-Γνωριμία με τον Δορυφόρο μας" στα πλαίσια της 4ης συνάντησης του 4ου κύκλου του Λαϊκού Πανεπιστημίου με την επωνυμία "Τροφώνια Ακαδημία" από τον κ. Διαμαντή Χατζηπαναγιώτου.
Λίγη
μυθολογία
Κατά
τη μυθολογία μας η Σελήνη ήταν κόρη των Τιτάνων Υπερίωνος και Θείας (ή
Ευρυφάεσσας ή Ευρυφάτειας που σημαίνει πλατύφωτη). Το όνομα της Σελήνης
προέρχεται από τη λέξη σέλας η οποία σημαίνει φεγγοβολή, ακτινοβολία. Στη
Δωρική διάλεκτο αποδίδεται ως Σελάνακαι στην Αιολική ως Σελλάνα.
Το όνομα της μητέρας
της (Θεία) έχει δοθεί και σε έναν υποθετικό πλανήτη, ο οποίος, σύμφωνα με τη θεωρία
της γιγαντιαίας σύγκρουσηςδημιούργησε/γέννησε τη Σελήνη. Περισσότερα γι’ αυτό
αργότερα.
Άλλο όνομα της
Σελήνης, προερχόμενο ίσως από το πρωτοϊνδοευρωπαϊκό mensis (μήνας) είναι και Μην
(Μήνη), όπως αναφέρεται στον Ορφικό ύμνο "Σελήνης θυμίαμα αρώματα"
και στον Ομηρικό ύμνο "Εις Σελήνην".
Αδέλφια
της Σελήνης ήταν ο Ήλιος και η Ιώ (Αυγή).
Η λατρεία της ήταν
διαδεδομένη σ' όλη την αρχαία Ελλάδα, στην Πελοπόννησο όμως λατρευόταν ιδιαίτερα.
Οι Αργολείς τελούσαν ειδικές λατρείες προς τιμήν της, ενώ οι Σπαρτιάτες
λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους τις φάσεις της προκειμένου να εκστρατεύσουν. Ίχνη
της λατρείας της απαντώνται στην Αλεξάνδρεια, στη Ρόδοκαι φυσικά στην Αθήνα,
όπου οι Αθηναίοι προσέφεραν στη θεά τις «νηφάλιες σπονδές», δηλαδή σπονδές από
καθαρό νερό, γλυκίσματα και πλακούντες.
Η Σελήνη, λόγω των
πολλών ερωτικών περιπετειών της, εθεωρείτο και θεά του έρωτα, πηγή και σύμβολο
γονιμότητας.
Οι μύθοι και οι θρύλοι
που αναφέρονται στη Σελήνη, την ταυτίζουν κυρίως με την Άρτεμη αλλά και με την
Πασιφάη, την Περσεφόνη και την τρίμορφη Εκάτη της οποίας οι τρεις μορφές
αντιπροσωπεύουν την παλαιά,τη νέα Σελήνη και την πανσέληνο.
Χωρίς πολλές
λεπτομέρειες προσθέτω ότι η Σελήνη ως θεότητα απαντάται και σε άλλους λαούς. Ως
Σιν στους Βαβυλώνιους, ως Αστάρτη στους Φοίνικες, Ιστάρ στους Ασσύριους.
Για
τους Ιουδαίους ήταν η Λίλιθ, η οποία -σύμφωνα με τις καβαλιστικές απόψεις- ήταν
η πρώτη σύζυγος του Αδάμ, πριν την Εύα. Η Λίλιθ είχε πλαστεί από χώμα όπως και
ο Αδάμ και ήταν ίση του. Επειδή αρνήθηκε να υποταχθεί στον Αδάμ και για να διατηρήσει
ελεύθερη βούληση έφυγε από την Εδέμ. Για να μην είναι μόνος ο Αδάμ, ο θεός του
έδωσε την Εύα, μια γυναίκα υποτακτική, πλασμένη από το πλευρό του.
Η Λίλιθ, γνωστή και ως "Μαύρη
Σελήνη" είναι σημαντική στην αστρολογία εκπροσωπώντας την αθέατη
"σκοτεινή" μας πλευρά.
Κλείνω αυτήν τη μικρή
μυθολογική αναφορά με την επισήμανση πως σε διάφορες μυθολογίες η Σελήνη
παρουσιάζεται επίσης και ως αρσενικού γένους.
Πράγματι ο
προαναφερθείς Sin
(ή Nanna)
ήταν γένους αρσενικού.
Ακόμη, η Σολ και ο Μάνη
είναι δυο αδέλφια, σκανδιναβικές θεότητες που αντιπροσωπεύουν τον Ήλιο και τη
Σελήνη αντίστοιχα. Οδηγούν τα ουράνια σώματά τους στον ουρανό, φέρνοντας φως
και σκοτάδι στον κόσμο. Στον πίνακα του J.C. Dolmann
βλέπουμε λύκους να καταδιώκουν τη Σολ (Ήλιο) και τον Μάνη (Σελήνη).
Η
δημιουργία της Σελήνης
Θα αναφερθούμε επιγραμματικά
σε κάποιες από τις πολλές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί σχετικά με την προέλευση
της Σελήνης.
Θεωρία
της συλλήψεως.Σύμφωνα με τη θεωρία
συλλήψεωςη Σελήνη σχηματίστηκε σε κάποια άλλη περιοχή του ηλιακού συστήματος
-πιθανόν μεταξύ Ερμή και Αφροδίτης με τον τρόπο που σχηματίστηκαν οι πλανήτες.
Στη συνέχεια συνελήφθη από το πεδίο βαρύτητας της Γης, παραμένοντας αιώνια
όμηρός της.
Θεωρία
της σχάσεως.Πρωτοδιατυπώθηκε
από τον SirGeorgeDarwin (γιο του CharlesDarwin) και υποστηρίχτηκε επίσης αργότερα
από τον αστρονόμοJohnO'Keefe.Σύμφωνα μ’ αυτή
τη θεωρία,αρχικά η Γη και η Σελήνη αποτελούσαν ένα ενιαίο ρευστό σώμα που
περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο. Με την πάροδο του χρόνου, και ενώ τα βαρύτερα
συστατικά αυτού του ρευστού σώματος συσσωρεύονταν στον πυρήνα και τα ελαφρύτερα
στην επιφάνειά του, δημιουργήθηκε μία αστάθεια λόγω της περιστροφήςγύρω από τον
άξονά του. Αποτέλεσμα αυτής της αστάθειας ήταν το σώμα αυτό να αρχίσει να
επιμηκύνεται μέχρι που διασπάστηκε σε δύο ξεχωριστά σώματα των οποίων οι
αμοιβαίες παλιρροϊκές δυνάμεις επιβράδυναν την περί τον άξονα περιστροφή τους.
Το κομμάτι που αποσπάστηκε, κινούμενο σπειροειδώς γύρω από τη Γη
σταθεροποιήθηκε και δημιούργησε τη Σελήνη.
Θεωρίατηςσυμπυκνώσεως.Σύμφωνα
μ’ αυτή τη θεωρία η Σελήνη, η Γη, όπως και οι άλλοι πλανήτες, δημιουργήθηκαν
ανεξάρτητα στην περιοχή που τώρα βρίσκονται από το ίδιο πρωταρχικό ηλιακό
νεφέλωμα, αλλά γύρω από δύο διαφορετικούς πυρήνες.
Θεωρία
της Γιγάντιας Σύγκρουσης.Η
θεωρία που είναι ευρέως αποδεκτή σήμεραείναι η θεωρία της Γιγάντιας
Σύγκρουσης.
Η
θεωρία αρχικά διατυπώθηκε το 1946 από τον Καναδό γεωλόγο Reginald Dalyαλλά
δεν της δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή μιας και κυριαρχούσαν οι απόψεις του Darwin. Αναβίωσε
κατά τη δεκαετία του 1970από άλλους αστρονόμους.
Η
βασική ιδέα αυτής της θεωρίας είναι η εξής: Περίπου 4,45 δισεκατομμύρια χρόνια
πριν, ένας νεαρός πλανήτης Γη, ηλικίας μόλις 50 εκατομμυρίων ετών εκείνη την
εποχή και όχι το στερεό αντικείμενο που γνωρίζουμε σήμερα,γνώρισε το μεγαλύτερο
γεγονός πρόσκρουσης της μέχρι τότε αλλά και της κατοπινής ιστορίας του.
Ένα
άλλο πλανητικό σώμα, με περίπου τη μάζα του Άρη, είχε σχηματιστεί κοντά, με
τροχιά που το έφερε σεσύγκρουση με τη Γη. Όταν η νεαρή Γη και αυτό τοσώμα
συγκρούστηκαν, η ενέργεια που εκλύθηκε ήταν 100 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη
από το πολύ μεταγενέστερο γεγονός του Κρητιδικού αφανισμού που πιστεύεται ότι
εξαφάνισε τους δεινόσαυρους.
Αυτή
η γιγαντιαία σύγκρουση κατέστρεψε τον«εισβολέα»και εκτόξευσε μεγάλους όγκους διάπυρου
υλικού από τα εξωτερικά στρώματα και των δύο αντικειμένων. Σχηματίστηκε ένας
δίσκος από υλικό σε τροχιά και αυτή η ύλη τελικά συγκεντρώθηκε για να
σχηματίσει τη Σελήνη σε τροχιά γύρω από τη Γη.
Μπορεί να αναρωτιέστε
γιατί επιμένω σ’ αυτά. Ενδεχομένως η συζήτηση για τη δημιουργία της Σελήνης,
μεταξύ μη ειδικών, να μην αποτελεί αντικείμενο παθιασμένης
αντιπαράθεσης, όμως στο κατάλληλο περιβάλλον μπορεί να ανάψει πραγματικά φωτιές.
Για σχεδόν μια δεκαετία,
οι περισσότεροι επιστήμονες δεν πίστευαν τη θεωρία της γιγαντιαίας πρόσκρουσης.
Ωστόσο, το 1984, ένα συνέδριο αφιερωμένο στην προέλευση της Σελήνης ασχολήθηκε
με την κριτική σύγκριση των υπαρχουσών θεωριών.
Τελικά η θεωρία της
γιγαντιαίας πρόσκρουσης προκρίθηκε από αυτό το συνέδριο με σχεδόν συναινετική
υποστήριξη από τους επιστήμονες που συμμετείχαν, ενισχυμένη μάλιστα από τα νέα
μοντέλα σχηματισμού πλανητών που πρότειναν ότι οι μεγάλες κρούσεις ήταν στην
πραγματικότητα αρκετά κοινά γεγονότα στα τελευταία στάδια του σχηματισμού γαιόμορφων
πλανητών.
Η
Σελήνη σε αριθμούς
Η
Σελήνη είναι ο μοναδικός φυσικός δορυφόρος της Γης και ο πέμπτος μεγαλύτερος
δορυφόρος του ηλιακού συστήματος.
Η
Σελήνη είναι ένα αντικείμενο πλανητικής μάζας. Μέσα στο Ηλιακό Σύστημαείναι ο
μεγαλύτερος και πιο ογκώδης δορυφόρος αναλογικά με τον μητρικό του πλανήτη.Ακόμηείναι
μεγαλύτερη και πιο μαζική από όλους τους γνωστούς νάνους πλανήτες.
Στην εικόνα που
ακολουθεί βλέπουμε τους μεγαλύτερους δορυφόρους του ηλιακού συστήματος ανά
πλανήτη με τα σχετικά τους μεγέθη. Για λόγους σύγκρισης παρατίθεται και η Γη.
Οι μεγαλύτεροι δορυφόροι του ηλιακού
συστήματος ανά πλανήτη με τα σχετικά τους μεγέθη. Για λόγους σύγκρισης
παρατίθεται και η Γη.
OriginallyuploadedfromNASAbyBricktop; editedbyDeuar,
KFP,
TotoBaggins
Στην επόμενη εικόνα παρουσιάζονται κατά
φθίνουσα τάξη μεγέθους οι τέσσερις βραχώδεις πλανήτες του ηλιακού συστήματος και
παρεμβάλλονται, για σύγκριση,οι μεγαλύτεροι
δορυφόροι και ο νάνος πλανήτης Πλούτωνας με τον μεγαλύτερο δορυφόρο του
Χάροντα.
Σε φθίνουσα τάξη μεγέθους οι
τέσσερις γήινοι πλανήτες του ηλιακού συστήματος με παρεμβαλλόμενους, για
σύγκριση, τους μεγαλύτερους δορυφόρους και τον νάνο πλανήτη Πλούτωνας με τον μεγαλύτερο δορυφόρο του Χάροντα.
User:tony_g100
Ακολουθούν
κάποια από τα φυσικά χαρακτηριστικά της Σελήνης σε σύγκριση
με τα αντίστοιχα της Γης
Μέση
ακτίνα 1737,4
km (0,2727 της
Γης)
Ισημερινή
ακτίνα 1738,1 km (0,2725 της Γης)
Πολική
ακτίνα 1736,0
km (0,2731 της
Γης)
Ελλειπτικότητα
(flattening) 0,0012 (Γη 0,0033)
Επιφάνεια 3,793×107 km2 (0,074 της
Γης)
Όγκος 2,1958×1010
km3 (0,02 της Γης)
Μάζα 7,346×1022kg (0,0123 της Γης)
Μέση
πυκνότητα 3,344g/cm3 (Γη 5,518)
Επιφανειακή
βαρύτητα 1,622 m/s2 (Γη 9,807)
Ταχύτητα
διαφυγής 2,38 km/s (Γη 11,2 -Ήλιος 617,5)
Θερμοκρασία
επιφάνειας (Ισημερινός) Ελάχιστη Μέση Μέγιστη
-173ΟC -23οC 130οC
Η
δομή της Σελήνης
Δομή
της Σελήνης
Η Σελήνη είναι ένας διαστρωματωμένοςκόσμος.
Αυτό σημαίνει ότι είναι δομημένησε στρώματα με διαφορετικές συνθέσεις. Τα
βαρύτερα υλικά έχουν βυθιστεί στο κέντρο της Σελήνης και τα ελαφρύτερα έχουν αναδυθεί
στην επιφάνεια. Για την κατανόηση των στρωμάτων της Σελήνης βασιστήκαμε σε μελέτες
της σεληνιακής βαρύτητας, της περιστροφικής της κίνησης και των σεληνιακών σεισμών.
Ο
σεληνιακός πυρήνας
Η
Σελήνη έχει έναν συμπαγή εσωτερικό πυρήναπλούσιο σε σίδηρο και λίγο νικέλιοκαι
έναν ρευστό εξωτερικό πυρήνα, κυρίως από υγρό σίδηρο. Γύρω από τον πυρήνα υπάρχει
ένα μερικώς τετηγμένο οριακό στρώμα.
Ο πυρήνας της Σελήνης
είναι σχετικά μικρός,δηλαδή περίπου το 20% της διαμέτρου της, σε σύγκριση με
άλλους γεώμορφους κόσμους (όπως η Γη), με πυρήνες που απλώνονταιέως και στο 50%
της διαμέτρου τους.
Μανδύας
και φλοιός
Πάνω
από τον πυρήνα βρίσκονται ο μανδύας και οφλοιός. Ο μανδύας αποτελείται από πιο
πυκνά ορυκτά,τα οποία βυθίστηκαν καθώς ψυχόταν και σχηματιζόταν ηΣελήνη. Τα
ελαφρύτερα ορυκτάκρυσταλλώθηκαν και επέπλευσαν στην επιφάνεια για να
σχηματίσουν τον φλοιό της Σελήνης.
Ο
σεληνιακός φλοιός φαίνεται να είναι λεπτότερος στην ορατή πλευρά της Σελήνης
και πιο παχύς στην αθέατη πλευρά. Οι επιστήμονες δεν έχουν ακόμη εξηγήσει γιατί
ακριβώς συμβαίνει αυτό.
Ο
μανδύας, με πάχος περίπου1.350 χιλιόμετραείναι πολύ πιο εκτεταμένος από τον
φλοιό, ο οποίος έχει μέσο πάχος περίπου 50 χιλιόμετρα.
Οι διαφορές στις
συνθέσεις μεταξύ των στρωμάτων διηγούνταιτην ιστορία της Σελήνης.Στην πολύ
πρώιμη ιστορία της, αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό, ή ακόμα και πλήρως, από έναν
μεγάλο ωκεανό μάγματος. Καθώς ο ωκεανός του μάγματος άρχισε να
ψύχεταισχηματίστηκαν κρύσταλλοι μέσα στο μάγμα. Τα πιο πυκνά ορυκτά βυθίστηκαν
στον πυθμένα του ωκεανού δημιουργώντας τον πυρήνα ενώ τα ελαφρύτερα παρέμειναν
υψηλότερα σχηματίζοντας τον μανδύα και τον φλοιό.
Μαγνητικό
πεδίο
Η πρώιμη Σελήνη μπορεί
να ανέπτυξε ένα εσωτερικό γεωδυναμό, δηλαδή ενόςκινούμενου,μεγάλου όγκουκαι ηλεκτρικά
αγώγιμου ρευστού, που αποτελεί τον μηχανισμό για τη δημιουργία ενιαίων πλανητικών
μαγνητικών πεδίων στουςγεώμορφους πλανήτες.Η ισχύς αυτού του μαγνητικού του
πεδίου ήταν πιθανότατα παρόμοια με αυτού της Γης. Αυτό το πρώιμο πεδίο
εξέπνευσε πριν από περίπου ένα δισεκατομμύριο χρόνιαΣήμερα, η Σελήνη έχει ένα
πολύ ασθενές μαγνητικό πεδίο.
Αυτό στην ουσία
υποδηλώνει ανύπαρκτη ή πολύ περιορισμένη κίνηση του ρευστού μέρους του πυρήνα
της.
Η
Σελήνη έχει σήμερα ένα αδύναμο και τοπικά μεταβαλλόμενο πλανητικό μαγνητικό
πεδίο όπως απεικονίζεται στην παρακάτω εικόνα.
Υπάρχουν
μικρά σε ένταση τοπικά μαγνητικά πεδία σε περιοχές πλούσιες σε σίδηρο.
Η
έλλειψη σεληνιακού μαγνητικού πεδίου και μαγνητόσφαιραςκάνει τον ηλιακό άνεμο
να γίνεταιπολύ επικίνδυνος για κάθε μορφή ζωής αλλά και καταστροφικός για τη
λειτουργία ηλεκτρικών και ηλεκτρονικώνσυσκευών. Φυσικά, καθιστά μη λειτουργική
την οποιαδήποτε χρήση πυξίδας.
Σεισμοί
στη Σελήνη (Moonquakes)
Ρήγμα από σεισμό στη νότια
πολική περιοχή της Σελήνης
NASA/ LRO/ LROC/ ASU/ Smithsonian Institution
Oι σεισμοί στη Γη
οφείλονται, υπεραπλουστευμένα, στηνκίνηση των τεκτονικών πλακών.
Στη Σελήνη, ωστόσο, τα
πράγματα δεν είναι ίδια. Αν και η επιφάνεια της Σελήνης υπόκειται επίσης σε σεισμικές
δονήσεις, οι επιστήμονες πιστεύουν ότι οι μηχανισμοί τους είναι εντελώς
διαφορετικοί.
Οι σεισμικές δονήσεις
στη Σελήνη είναι συνήθως πιο αδύναμες από τις δονήσεις που συμβαίνουν στη Γη,
αν και τείνουν να διαρκούν περισσότερο.
Ως επί το πλείστο, οι
σεισμοί της Σελήνης εμπίπτουν σε μία από τις εξής ξεχωριστές κατηγορίες:
Ρηχοί
Σεισμοί
Οι «ρηχοί σεισμοί»
προκαλούνται από δομικές αδυναμίες στο εσωτερικό τηςΣελήνης, το οποίο
συρρικνώνεται αργά με την πάροδο του χρόνου εξαιτίας της ψύξη του κεντρικού της
πυρήνα. Αυτοί οι σεισμοί μοιάζουν με τους σεισμούς της Γης και συμβαίνουν σε
βάθη έως και 200 χιλιόμετρα.
Σεισμοί
Βάθους
Οι «βαθιοί σεισμοί»
προκαλούνται από την παλιρροϊκή δράση της Γη και τείνουν να προέρχονται από 800
έως 1200χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια της Σελήνης.
Μετεωριτικοί
Σεισμοί
Είναι σεισμοί που
προκαλούνται από τη σύγκρουση μετεωριτών και άλλων αντικειμένων από το
διάστημα.
Θερμικοί
Σεισμοί
Τέλος, υπάρχουν
«θερμικοί σεισμοί», οι οποίοι συσχετίζονται με τους κύκλους ημέρας και νύχτας της
Σελήνης και αντανακλούν τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας και του ρυθμού
απόψυξης και παγώματος στη σεληνιακή επιφάνεια. Εκεί, οι θερμοκρασίες πέφτουν
συχνά από 130 βαθμούς Κελσίου κατά τη διάρκεια της ημέρας σε -173 βαθμούς
Κελσίου κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Νερό
και πάγος στη Σελήνη
Τι
είναι μεγάλο, καλυμμένο με νερό, αλλά 100 φορές πιο ξηρό από την έρημο Σαχάρα;
Σωστά μαντέψατε.Είναι η
Σελήνη!
Η NASA
ανακοίνωσε πρόσφατα ότι -για πρώτη φορά- επιβεβαιώσαμε την ύπαρξη μορίων νερού,
σε περιοχές της Σελήνηςεκτεθειμένες στο ηλιακό φως. Αυτό δείχνει ότι το νερό
είναι ευρέως κατανεμημένο σε όλη την επιφάνεια της Σελήνης.
Η ύπαρξη γενικώς νερού
στη Σελήνη ήταν ήδη αναμενόμενη. Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, πολλές
αποστολές ανίχνευσαν υγρασία στη σεληνιακή επιφάνεια.
Από τότε, πολλές
αποστολές έχουν κάνει παρόμοιες παρατηρήσεις. Η
πλειοψηφία των ενδείξεων προέρχεται από μόνιμα σκιασμένες περιοχές,δηλαδή
κρατήρες στους πόλους της Σελήνης που δεν βλέπουν ποτέ το φως του ήλιου. Αυτές
οι περιοχές είναι τόσο ψυχρές που το νερό εκεί παγιδεύεται σαν πάγος και δεν
μπορεί να εξατμιστεί.
Το 2019, δεδομένα από
την αποστολή Lunar Atmosphere and Dust Environment
Explorer (LADEE) αποκάλυψαν ότι νερό υπάρχει
στη Σελήνη και πέρα από τις μόνιμα σκιασμένες περιοχές, και εκτινάσσεται κατά τις πτώσεις μικρομετεωριτών.
Τα πιο πρόσφατα
αποτελέσματα προέρχονται από την αποστολή StratosphericObservatory
for InfraredAstronomy (SOFIA). Ήταν η πρώτη φορά που επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη
μορίων νερού σε εκτεθειμένη στον ήλιο επιφάνεια της Σελήνης.
Προφανώς, η Σελήνη
είναι εξαιρετικά«στεγνή». Για σύγκριση, όπως είπαμε, η έρημος Σαχάρα έχει 100
φορές μεγαλύτερη ποσότητα νερού από αυτή που εντόπισε η αποστολή SOFIA
στο σεληνιακό έδαφος.
Εντούτοις,
αυτή η ανακάλυψη ξεπερνά την κατανόησή μας για το πώς συμπεριφέρεται το νερό
στη Σελήνη. Νομίζαμε ότι το νερό στο ηλιόλουστο μέρος της Σελήνης θα είχε
εξατμιστεί, αλλά το βρήκαμε! Μένει να εξηγήσουμε το πώς δημιουργείται αυτό το
νερό και πώς επιμένει να υπάρχει.
Για όσους ενδεχομένως
ενδιαφέρονται κατέγραψα μια εκτενέστερη ιστορία των ανακαλύψεων που οδήγησαν
στην επιβεβαίωση της ύπαρξης νερού στη Σελήνη, στη διάθεσή τους αν την
ζητήσουν.
Εδώ αρκούμαι σε μια
δημοσίευση του 1645 που εξηγεί τη χρήση του όρου θάλασσα/ωκεανός για περιοχές
της Σελήνης.
“Maria”
στη Σελήνη
Χάρτης της
Σελήνης, με την απεικόνιση ωκεανών, που δημοσιεύτηκε από τον αστρονόμο
MichaelVanLangren το 1645. (Πηγή CreativeCommons)
Όταν
οι πρώτοι αστρονόμοι κοίταξαν ψηλά τη Σελήνη, εντυπωσιάστηκαν από τις μεγάλες,
σκοτεινές περιοχές στην επιφάνειά της. Το 1645, ο Ολλανδός αστρονόμος
Michaelvan Langren δημοσίευσε τον πρώτο γνωστό χάρτη της Σελήνης αναφερόμενος στις σκοτεινέςπεριοχές
ως «maria» - τη λατινική λέξη για τις «θάλασσες» - καθιερώνοντας την ευρέως
διαδεδομένη άποψη ότι αυτές οι περιοχές ήταν ωκεανοί στη σεληνιακή επιφάνεια. Σήμερα
βέβαια γνωρίζουμε ότι πρόκειται για πεδιάδες από βασάλτη που δημιουργήθηκαν από
πρώιμες ηφαιστειακές εκρήξεις, αλλά η ονομασία «maria» (πληθυντικός) ή «mare»
(ενικός αριθμός) παραμένει.
Η Σελήνη σε κίνηση.
Η
τροχιά της Σελήνης γύρω από τη Γη
Αυτός είναι ένας διπλά ανακριβής
τίτλος για το θέμα που θα συζητήσουμε.
Εδώ θα διορθώσουμε την
πρώτη ανακρίβεια. Για τη δεύτερη θα περιμένουμε λίγο.
Το δορυφορικό σύστημα Γης-Σελήνης έχει ένα "κέντρο
μάζας", το ονομαζόμενο βαρύκεντρο,το οποίο διέπει την τροχιακή κίνηση των
δύο σωμάτων.Έτσι, αν και συχνά λέμε ότι η Σελήνη περιφέρεται γύρω από τη Γη, στην
πραγματικότητα είναι πιο ακριβές να πούμε ότι τα δύο σώματα περιφέρονται γύρω
από το βαρύκεντρότους.Αυτό βρίσκεται 1.700 km, περίπου το ένα τέταρτο της
ακτίνας της Γης, κάτω από την επιφάνειά της.
Στην παρακάτω
προσομοίωση φαίνεται από δύο οπτικές η κίνηση των δύο σωμάτων γύρω από το
βαρύκεντρό τους (η κόκκινη κουκίδα).
Σχετική κίνηση συστήματος Γης-Σελήνης
γύρω από το βαρύκεντρό τους (η κόκκινη κουκίδα)
Ορθή φορά/Ανάδρομη φοράΣτο ηλιακό σύστημα,
όλοι οι πλανήτες και τα περισσότερα από τα υπόλοιπα αντικείμενα περιφέρονται
γύρω από τον Ήλιο, με την εξαίρεση αρκετών κομητών, κατά την ορθή φορά, δηλαδή
στην ίδια κατεύθυνση με την περιστροφή του Ήλιου. Επίσης, η περιστροφή των
περισσότερων πλανητών είναι κατά την ορθή φορά, με εξαίρεση την Αφροδίτη και
τον Ουρανό, οι οποίοι έχουν ανάδρομη περιστροφή. Λίγοι δορυφόροι περιφέρονται
γύρω από τους πλανήτες σε ανάδρομες τροχιές.
Η τροχιά της Σελήνης
είναι μια έλλειψη που διαγράφεται κατά την ορθή φορά γύρω από τη Γη
με ημιάξονες 384.400 km(μεγάλος ή κύριος ημιάξων) και 383.800 km (μικρός
ημιάξων) αντίστοιχα, έχοντας δηλαδή ελάχιστη διαφορά.
Οι μέσες αποστάσεις περίγειου
και απόγειου (πλησιέστερη και πλέον απομακρυσμένη) είναι αντίστοιχα 362.600
kmκαι 405.400 km (διαφορά 12%) και η μέση απόσταση είναι 385.000 km.
Δεδομένου ότι τα
κοντινότερα αντικείμενα φαίνονται μεγαλύτερα, το φαινομενικό μέγεθος της
Σελήνης αλλάζει καθώς αυτή κινείται πλησιάζοντας ήαπομακρυνόμενη από έναν
παρατηρητή στη Γη. Το γεγονός που ονομάζεται «υπερσελήνη» συμβαίνει όταν η
πανσέληνος είναι πλησιέστερα στη Γη (περίγειο). Η μεγαλύτερη δυνατή φαινόμενη
διάμετρος της Σελήνης είναι κατά 12% μεγαλύτερη από τη μικρότερη. Αναλόγως η
φαινόμενη περιοχή είναι 25% μεγαλύτερη καθώς και η ποσότητα φωτός που αντανακλάται
προς τη Γη.
Σύγκριση φαινομενικού μεγέθους
σεληνιακού περίγειου και απόγειου (Απρίλιος και Οκτώβριος 2007)
Εδώ θα ξεκαθαρίσουμε τη
δεύτερη ανακρίβεια ή, με άλλα λόγια:
Πώς
είναι η τροχιά του συστήματος Γης-Σελήνης γύρω από τον Ήλιο:
Στις αναπαραστάσεις του
Ηλιακού Συστήματος, είναι σύνηθες να σχεδιάζεται η τροχιά της Γης γύρω από τον Ήλιο
και η τροχιά της Σελήνης γύρω από τη Γη.
Όμως πώς μπορεί να
μοιάζει η τροχιά της Σελήνης γύρω από τον Ήλιο;
Οι περισσότεροι
άνθρωποι, ακόμα και πολλοί μαθηματικοί στους οποίους έχω απευθύνει αυτήν την
ερώτηση, τείνουν να πιστεύουν ότι θα έχει βρόχους και θα μοιάζει κάπως έτσι:
Αυτή
η αναπαράσταση είναι ΛΑΘΟΣ
Αυτή όμως η αντίληψη
δίνει την εντύπωση ότι η Σελήνη περιφέρεται γύρω από τη Γη με τέτοιο τρόπο που
μερικές φορές πηγαίνει προς τα πίσω όταν την κοιτάξουμε από την οπτική γωνία
του Ήλιου.
Ωστόσο, επειδή η
τροχιακή ταχύτητα της Σελήνης γύρω από τη Γη είναι πολύ μικρή σε σύγκριση με την
τροχιακή ταχύτητα της Γης γύρω από τον Ήλιο, αυτό δεν συμβαίνει ποτέ. Δεν
υπάρχουν βρόχοι οπισθοδρόμησης στην ηλιακή τροχιά της Σελήνης.
Επιπλέον επειδή η βαρυτικήέλξη
του Ήλιου στη Σελήνη είναι υπερδιπλάσια από αυτή της Γης στη Σελήνη, η τροχιά
της Σελήνης είναι πάντα κυρτή, όπως φαίνεται αν κοιτάξουμε προς τον ήλιο
ολόκληρο το σύστημα Ήλιου-Γης-Σελήνης από μεγάλη απόσταση έξω από την ηλιακή
τροχιά Γης-Σελήνης και δεν είναι πουθενά κοίλη.
Τελικά η τροχιά της
Σελήνης είναι ένα «δεκατριάγωνο» με πολύ στρογγυλεμένες γωνίες.
Αριστερά:
Στυλιζαρισμένη τροχιά. Δεξιά: Πραγματική εικόνα τροχιάς
Οι φάσεις της Σελήνης
Σεληνιακή φάση ή φάση
της Σελήνης ονομάζεται
το σχήμα του άμεσα φωτισμένου από τον ήλιο τμήματος της Σελήνης, όπως αυτό φαίνεται
από τη Γη.
Ας αποσαφηνίσουμε κατ’
αρχάς δύο γεγονότα:
ΓΕΓΟΝΟΣ 1. Οι φάσεις
της Σελήνης ΔΕΝ προκαλούνται από τη σκιά της Γης. Η μόνη φορά που η
σκιά της Γης επηρεάζει τη θέαση της Σελήνης είναι κατά τη διάρκεια μιας
σεληνιακής έκλειψης.
ΓΕΓΟΝΟΣ 2. Οι φάσεις
της Σελήνης είναι ίδιες παντού στη Γη:
Όλοι βλέπουμε τις ίδιες φάσεις της Σελήνης. Ωστόσο, οι άνθρωποι του βόρειου και
του νότιου ημισφαίριου βλέπουν την τρέχουσα φάση της Σελήνης από διαφορετικές
οπτικές γωνίες. Αν συνηθίζετε να ρεμβάζετε κοιτάζοντας το φεγγάρι και ταξιδέψετε
στο άλλο ημισφαίριο, η Σελήνη θα είναι στην ίδια φάση μ’ εκείνη που απολαμβάνετε
από το σπίτι·απλώς θα φαίνεται ανάποδα.
Οπτικοποιήσεις
δεδομένων φθίνουσας ημισελήνου όπως φαίνεται από το βόρειο ημισφαίριο
(αριστερά) και το νότιο ημισφαίριο (δεξιά) στις 8 Μαρτίου 2021. Βλέποντας από
το βόρειο ημισφαίριο, η ημισέληνος εμφανίζεται στην αριστερή πλευρά της
Σελήνης. Βλέποντας από το νότιο ημισφαίριο, η ημισέληνος εμφανίζεται στα δεξιά.
Οι εικόνες είναι συμμετρικές ως προς κέντρο. (NASA).
Η εμφάνιση της Σελήνης
(η φάση της) αλλάζει σταδιακά, καθώς μετατοπίζονται οι σχετικές τροχιακές
θέσεις της Σελήνης γύρω από τη Γη και της Γης γύρω από τον Ήλιο. Όπως η Γη, έτσι
και η Σελήνη έχει μια πλευρά ημέρας και μια πλευρά νύχτας, οι οποίες αλλάζουν καθώς
η Σελήνη περιστρέφεται. Ο Ήλιος πάντα φωτίζει το μισό της Σελήνης ενώ το
άλλο μισό παραμένει σκοτεινό, αλλά το ποσοστό του φωτισμένου μισού που μπορούμε
να δούμε αλλάζει καθώς η Σελήνη ταξιδεύει στην τροχιά της.Το ποσοστό αυτό
κυμαίνεται από 0% (στη Νέα Σελήνη) έως σχεδόν 100% (στην Πανσέληνο).
Στην παρακάτω
προσομοίωση βλέπουμε τη μεταβολή της εικόνας της Σελήνης κατά τη διάρκεια μιας
πλήρους περιφοράς της.
Φάσεις
της Σελήνης σε μια πλήρη περιφορά
Μπορούμε
να διακρίνουμε τις τέσσερις κύριες σεληνιακές φάσεις: Νέα Σελήνη, Πρώτο
Τέταρτο, Πανσέληνος και Τελευταίο Τέταρτο (ή τρίτο τέταρτο), που αντιστοιχούν
σε γωνίες Ήλιος-Γη-Σελήνη 0°, 90°, 180° και 270° αντίστοιχα.
Μεταξύ των κύριων
φάσεων υπάρχουν ενδιάμεσες φάσεις, κατά τις οποίες το φαινόμενο σχήμα της
φωτιζόμενης Σελήνης είναι είτε μηνίσκος είτε αμφίκυρτος.
Οι
φάσεις της Σελήνης, όπως φαίνονται κοιτώντας νότια από το Βόρειο Ημισφαίριο.
Κάθε φάση θα ήταν ανεστραμμένη κατά 180° κοιτώντας βόρεια από το Νότιο
Ημισφαίριο.
Όταν η φάση της Σελήνης
είναι μηνίσκος εμφανίζεται το φαινόμενο του Τεφρώδους
φωτός(ή γαιόφωτος).
Είναι το αμυδρό φως που
φωτίζει το στραμμένο προς τη Γη σκοτεινό τμήμα της Σελήνης, ώστε να καθίσταται
ο δίσκος της αμυδρά ορατός.Το τεφρώδες αυτό φως οφείλεται στο ανακλώμενο από τη
Γη ηλιακό φως.
.jpg)
